محتشم کاشانی | اشعار عاشورایی محتشم | انقلابی در مرثیه سرایی
محتشم کاشانی و اشعار عاشورائیش
زندگی نامه
سید کمال الدّین علی، فرزند خواجه میر احمد کاشانی متخلّص به محتشم کاشانی (۹۰۵ -۹۹۶ ه ق)، شاعر اوایل عهد صفوی و از معاصرین شاه طهماسب صفوی است. او در کاشان که از شهرهای مهم کویری ایران به شمار می رود می زیسته و به شغل بزازی یا شَعربافی مشغول بوده است و در برخی از اشعارش به این شغل اشاره کرده است او به دلیل بیماری (درد مزمن پا) به جز به عتبات عالیات ، خراسان و اصفهان به نقاط دیگر سفر نکرده است و در قصایدش به این سفرها نیز پرداخته است. محتشم کاشانی در ۹۱ سالگی درگذشت و در زادگاهش، کاشان در محله ای که اکنون به «محلّۀ محتشم» مشهور است به خاک سپرده شد.
محتشم و حاکمان زمان
او اشعاری در مدح سلاطین و شاهزادگان صفوی، به ویژه شاه طهماسب و فرزندان او سرود. همچنین شش رباعی در تاریخ جلوس شاه اسماعیل دوم به سلطنت سروده که مشهور است و از آنها ۱۱۲۸ مادۀ تاریخ به دست میآید. وقار شیرازی (م ۱۲۹۸ هجری) رسالهای در شرح این شش رباعی نوشته است. محتشم در دورۀ گسترش روابط شعرای ایرانی با شبه قارۀ هندوستان میزیست و با اینکه خود به هندوستان نرفت، ولی اشعارش توسط برادرش عبد الغنی به نزد سلاطین آن خطّه فرستاده شد. او اشعاری در مدح شاهان و امرای هند مانند اکبر شاه و عبد الرحیم خان، خان خانان دارد.
زمینههای ادبی شهرت ادبی محتشم به خاطر دوازده بند عاشورایی اوست اما در یکی از نسخ خطی دیوان او، چند ترکیب در خور دیگر نیز وجود دارد. محتشم علاوه بر شعر، در عرصۀ نثر نیز توانا بوده و این امر را دو رسالۀ جلالیه و نقل عشاق -که آمیزهای از نثر و نظم است- نشان میدهد. وی در سرودن «ماده تاریخ» نیز مهارت داشته و در دیوان اشعار او میتوان نمونه هایی از آن را یافت.
دیوان محتشم
دیوان محتشم مشتمل بر: قصاید، غزلیات، مراثی، مدایح، قطعات، رباعیات و مثنویات میباشد که قسمت قصاید را «جامع اللطایف» و قسمت غزلیات را «نقل عشّاق» نامیده است.تقی الدین کاشی، از سه دیوان صبائیه، جلالیه، و شبابیه که روی هم هفت هزار بیت میشوند و دیوان قصاید ائمه (ع) و مدح پادشاهان که هشت هزار بیت است و رساله معمیات و تواریخ به عنوان آثار محتشم کاشانی نام میبرد.«کلیات محتشم» شامل هفت دیوان: «صبائیه» ، «شبابیه» ، «شیبیه» ، «جلالیه» ، «نقل عشاق» ، «ضروریات» و «معمیات» است که به دست میر تقی الدین کاشی تنظیم شده.
اساتید و شاگردانمحتشم، از مولانا صدقی استرآبادی فن شعر آموخت. او با حیرتی تونی، وحشی بافقی، حالی گیلانی، ضمیری اصفهانی رابطۀ دوستانه داشته و مشاعره و مکاتبه میکرد.میر تقی الدین محمد حسینی کاشانی، صاحب تذکرۀ «خلاصه الاشعار» ، مظفرالدین حسرتی، نوعی خبوشانی و ظهوری ترشیزی از شاگردان وی بودند.
سبک شعری
با این که زمانۀ محتشم کاشانی با آغاز رواج سبک اصفهانی معروف به سبک هندی همزمان بوده است، در آثار وی هیچ اثری از این سبک شعری مشاهده نمیشود. وی در دو رسالۀ جلالیه و نقل عشاق خود غزلیاتی در سبک وقوع دارد و در سایر غزلیات خود به سبک عبد الرحمن جامی، بابافغانی شیرازی و وحشی بافقی نزدیک میشود که با سبک عراقی ارتباطی تام و تمام پیدا میکند ولی در قصیده همانند قدما از سبک خراسانی سود جسته است. ترکیب بند عاشورایی او، نمونۀ بارزی از سبک عراقی در زبان فارسی است.