روز عطار و صدای شجریان

درتقویم رسمی کشور ،روز ۲۵ فروردین روز بزرگداشت عطار نیشابوری نامگذاری شده است. به همین مناسبت بسته پیشنهادی این هفته را با یاد این عارف واصل مزین می کنیم.

 

عطارشناسی

فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری مشهور به شیخ عطّار نیشابوری (زادهٔ ۵۴۰ در نیشابور – درگذشتهٔ ۶۱۸ هجری قمری در شادیاخ نیشابور) یکی از برجسته ترین عارفان وشاعران ایرانی پایان سدهٔ ششم و آغاز سدهٔ هفتم است. او در سال ۵۴۰ هجری برابر با ۱۱۴۶ میلادی در نیشابور به دنیا آمد.

دکتر شفیعی کدکنی در مقدمه‌ای که بر منطق‌الطیر نوشته است اشاره می‌کند که شخصیت عطار در «ابر ابهام» است و اطلاعات ما حتی درباره‌ی سنایی،که یک قرن قبل عطار می‌زیسته،بسیار بیشتر از اطلاعاتی است که از عطار در دست داریم. تنها میدانیم که او در نیمه‌ی دوم قرن شش و ربع اول قرن هفتم می‌زیسته است، زادگاه او نیشابور و نام او،آنگونه که عطار گاهی در اشعارش به هم‌نامی خود با پیامبر اسلام اشاره می‌کند، محمد بوده است.

فریدالدین محمد  به سبب شغل وی که فروش گیاهان داروئی وطبابت بیماران به شیوه سنتی بوده است ،به عطار نیشابوری مشهور شده است.روایتهائی درباره زندگانی او در دست استکه نشان می دهد درزمان حیاتش از مشهورترین چهره های فرهنگی واجتماعی عصر خویش بوده است تا جائیکه پدر مولانا محمد بلخی،در هنگام سفر ،فرزند خویش را که درآن زمان کودکی خردسال بوده است به نشانه ادب  نزد وی می برد ودرهمان سفر عطار آینده تابناکی رابرای مولانا پیش بینی می کند.

 

عطار همزمان با دارو فروشی و درمان بیماران به سرودن شعر می پرداخت که حاصل آن دو کتاب «مصیبت نامه» و «الهی نامه» است.

مصیبت نامه کاندوه جهان است	الهی نامه کاسرار عیان است
به داروخانه کردم هر دو آغاز	چه گویم زود رَستم ز این و آن باز

وی به دلیل اشتغال به طبابت، سه سال از سرودن شعر دوری گرفت و دست به قلم نبرد تا آن که روزی انگار ندایی غیبی او را متوجه می کند:

به من گفت ای به معنا عالم افروز	چنین مشغول طب گشتی شب و روز
طب از بهر تن هر ناتوان است	و لیکن شعر و حکمت قُوت جان است

عطار پس از آن روی به شعر و حکمت آورد و سرودن شعر را ادامه داد.

دگرگونی درونی عطار

درباره دگرگونی عطار و انقلاب درونی او که سبب شد به سیر و سلوک و عرفان روی آورد، سخنان گوناگونی گفته اند؛ جامی، شاعر قرن نهم در کتاب نَفحات الانس می گوید:

گویند سبب توبه وی آن بود که روزی در دکان عطاری مشغول و مشعوف به معامله بود، درویشی آن جا رسید و چند بار گفت: چیزی در راه خدا به من بده، وی به دوریش اعتنایی نکرد، درویش گفت: تو چگونه خواهی مُرد؟ عطار گفت: چنان که تو خواهی مرد، درویش گفت: تو چون من توانی مرد؟ گفت: بلی، درویش کاسه چوبین خود را زیر سر نهاد و گفت: اللّه ، و جان بداد! عطار را حال متغیّر شد و دکان بر هم زد و به این طریقه در آمد.

انقلاب درونی عطار را به گونه ای دیگر نیز بیان کرده اند؛ می گویند:

روزی درویشی به دکان دارو فروشی عطار رفت، نگاهی خیره به دکان افکند و چشمش پر اشک شد و آه بلندی کشید. عطار گفت: چرا خیره می نگری؟ بهتر این است که راه خود را بگیری و بروی، گفت: بار من بسیار سبک است، زیرا که جز این لباس کهنه چیزی ندارم، اما تو با این کیسه های پر از دواهای گران بها، چون گاه رفتن شد، چه می کنی؟ من می توانم به شتاب از این بازار بیرون روم، اما تو هم بهتر است از پیش، در صدد بستن بار خود برآیی و بهتر آن است که در کار خود اندیشه کنی.

عطار، پس از شنیدن سخنان درویش، دست از کسب مال برداشت و به حلقه عارفان پیوست.

دیدار عطار با مولوی

پدر مولوی در سفری که به مغرب ایران کرد، فرزند خردسال خود را، جلال الدین محمد، که بعدها به «مولوی» شهرت یافت، به همراه آورد، آنان از شهرهای نیشابور، بغداد، مکه و شام گذشتند و سرانجام در «قونیه» که از شهرهای فعلی ترکیه است، اقامت گزیدند. در طول این سفر و هنگام عبور از نیشابور، به دیدار شیخ فرید الدین عطار نیشابوری رفتند، هر دو حدود هفتاد سال داشتند، عطار «اسرار نامه» خود را به «مولوی» که در آن هنگام شش ساله ای بیشتر نبود، تقدیم کرد و درباره او با پدر چنین گفت: «این فرزند را گرامی دار، زود باشد که از نفس گرمش، آتش در سوختگان عالم زند.» این پیش بینی عطار بعدها به راستی پیوست و آن کودک خردسال شاعری پر آوازه شد.

مرگ عطار

هنگامی که عطار ۷۶ ساله بود، ایران میدان تاخت و تاز بی رحمانه مغول شده بود. این قوم وحشی، حمله های خود را از سال ۶۱۶، آغاز کردند و مانند مور و موریانه از آسیای مرکزی به سوی ایران سرازیر شدند و هر بنایی را که سر راه خود می دیدند، ویران و هر جان داری را بی جان می کردند. در کتاب جهان گشای جوینی، درباره این واقعه می گوید:

از این وحشت ناک تر، واقعه نیشابور بود؛ زیرا در مدافعاتی که حصاریان این شهر انجام می دادند «تغاجار» داماد چنگیز کشته شده بود و به خون خواهی او، غیر از چهار صد تن پیشه ور که به اسارت بردند، همه اهل شهر را به قتل آوردند و فرمان رسید که شهر را از خرابی، چنان کنند که در آن جا زراعت توان کرد و هیچ کس حتی سگ و گربه را زنده نگذارند و بنا به مشهور در این واقعه، یک میلیون و نیم تن ره سپار دیار نیستی شدند.

آن گاه که مغولان مردم نیشابور را می کشتند، عطار که پیری ناتوان بود، به چنگ مغولی اسیر افتاد. مغول وی را پیش انداخت و همراه برد، در راه کسی شیخ را شناخت، پیش آمد و از مغول درخواست، تا چندین سیم از وی بستاند و شیخ را به وی ببخشد، اما شیخ روی به مغول کرد و گفت که بهای من نه این است. مغول پیشنهاد مرد نیشابوری را نپذیرفت. پس از اندکی، آشنایی شیخ را شناخت، پیش آمد و از مغول درخواست تا چندین زر از وی بستاند و شیخ را را به وی ببخشد، شیخ باز سخن خود را تکرار کرد. مغول نیز که می پنداشت، شیخ را به بهای گزاف از وی خواهند خرید، نپذیرفت و هم چنان با شیخ به راه افتاد. در نیمه راه، روستایی ای پیش آمد که خر خویش را می راند، شیخ را بشناخت و از مغول درخواست تا وی را رها کند، مغول از وی پرسید که در برابر آن چه خواهد داد و روستایی گفت یک توبره کاه، این جا شیخ رو به مغول کرد و گفت: بفروش که بهای من این است، مغول بر آشفت و در دم شیخ را هلاک کرد…

شیخ بهائی در کتاب کشکول خود درباره مرگ عطار می نویسد:

… وقتی که خون از رگ او می ریخت و مرگش نزدیک شده بود، شیخ با انگشت خود از خون خود بر دیوار، این رباعی را نوشت:

در کوی تو رسم سرفرازی این است	مستان تو را کمند بازی این است
با این همه رتبه هیچ نمی یارم گفت	شاید که تو را بنده نوازی این است

مقبره عطار در شهر نیشابور، کنار آرام گاه حکیم عمر خیام و در جوار امام زاده محروق قرار دارد و زیارت گاه اهل دل است.

آثار عطار

از عطار، آثار بسیار بر جای مانده است: دیوان اشعار، منطق الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه، خسرو نامه و… کتاب ارزش مند و گران سنگ دیگری که از او بر جای مانده و به نثر نوشته شده، تذکره الاولیا نام دارد که شرح حال ۷۲ تن از بزرگان عارفان است که با نام امام جعفر صادق علیه السلام آغاز می شود و با نام امام محمد باقر علیه السلام پایان می گردد.

 

عشق عطار به اهل بیت علیه السلام

عطار در تذکره الاولیا در ذیل نام امام جعفرصادق علیه السلام ، ایشان را با لقب هایی بلند، توصیف می کند:

آن سلطان ملت مصطفوی، آن برهان حجت نبوی، آن عامل صِدّیق، آن عالم تحقیق، آن میوه دل اولیا، آن جگر گوشه انبیا، آن وارث نبی، آن عارف عاشق، جعفرالصادق

و سپس می افزاید:

گفته بودیم که اگر ذکر انبیا و صحابه و اهل بیت کنیم، کتابی جداگانه باید ساخت، این کتاب شرح اولیاست که بعد از ایشان بوده اند، اما به سبب تبرّک به صادق علیه السلام ابتدا کنیم که او نیز بعد از ایشان بوده است و چون از اهل بیت علیه السلام بود و سخن طریقتْ او بیشتر گفته است و روایت از وی بیشتر آمده است، کلمه ای چند از آنِ او بیاوریم که ایشان همه یکی اند، چون ذکر او کرده شود، از آنِ همه بُوَد..

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه /عکس از :تسنیم

کتاب

«تذکره الاولیا » ازجمله مهمترین اثار عطار نیشابوری است عطار دراین کتاب که مشتمل بر یک مقدمه و ۷۲ باب است، درهرباب  به زندگی، حالات، اندیشه‌ها و سخنان یکی از عارفان و مشایخ تصوف می‌پردازد، و ذکر مکارم اخلاق، مواعظ و سخنان حکمت‌آمیزشان را در این کتاب آورده است.

نخستین باب به حالات و سخنان امام جعفر صادق اختصاص یافته است، و باب هفتاد و دوم به حسین بن منصور حلاج (متوفی ۳۰۹) پرداخته است.

لینک مستقیم دانلود کتاب تذکره الاولیا tazkeratololia

 

شعر

یکی از مشهورترین عبارات رایج در میان مردم کشورما «هفت شهر عشق» است چنانچه که در مرتبه  غفلت خویش از اوضاع واحوال مادی یا معنوی با افسوس این بیت که برخی معتقدند از  مولانا «محمدبلخی» است را بر زبان جاری می کنند :

هفت شهر عشق را عطار گشت     ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم  

اما اینکه  هفت شهر عشق یا هفت وادی عشق کجاست نیز نکته جالبی است که در این مقال به آن می پردازیم.«هفت شهر» یا «هفت وادی» عشق،  مکان  جغرافیائی خاصی نیست بلکه مقصود مراحلی است که سالک جهت سلوک معنوی باید آنها را طی کند و عطار در کتاب زیبای خویش منطق‌الطیر آنها را اینگونه بیان می‌کند:

گفت ما را هفت وادی در ره است		چون گذشتی هفت وادی، درگه است
هست وادی طلب آغاز کار		وادی عشق است از آن پس، بی کنار
پس سیم وادی است آن معرفت		پس چهارم وادی استغنا صفت
هست پنجم وادی توحید پاک		پس ششم وادی حیرت صعب‌ناک
هفتمین، وادی فقر است و فنا		بعد از این روی روش نبود تو را
در کشش افتی، روش گم گرددت		گر بود یک قطره قلزم گرددت

وادی اول: طلب

چون فرو آیی به وادی طلب		پیشت آید هر زمانی صد تعب
چون نماند هیچ معلومت به دست		دل بباید پاک کرد از هرچ هست
چون دل تو پاک گردد از صفات		تافتن گیرد ز حضرت نور ذات
چون شود آن نور بر دل آشکار		در دل تو یک طلب گردد هزار

وادی دوم: عشق

بعد ازین، وادی عشق آید پدید		غرق آتش شد، کسی کانجا رسید
کس درین وادی بجز آتش مباد		وانک آتش نیست، عیشش خوش مباد
عاشق آن باشد که چون آتش بود		گرم‌رو، سوزنده و سرکش بود
گر ترا آن چشم غیبی باز شد		با تو ذرات جهان هم‌راز شد
ور به چشم عقل بگشایی نظر		عشق را هرگز نبینی پا و سر
مرد کارافتاده باید عشق را		مردم آزاده باید عشق را

وادی سوم: معرفت

بعد از آن بنمایدت پیش نظر		معرفت را وادیی بی پا و سر
سیر هر کس تا کمال وی بود		قرب هر کس حسب حال وی بود
معرفت زینجا تفاوت یافت‌ست		این یکی محراب و آن بت یافت‌ست
چون بتابد آفتاب معرفت		از سپهر این ره عالی‌صفت
هر یکی بینا شود بر قدر خویش		بازیابد در حقیقت صدر خویش

وادی چهارم: استغنا

بعد ازین، وادی استغنا بود		نه درو دعوی و نه معنی بود
هفت دریا، یک شمر اینجا بود		هفت اخگر، یک شرر اینجا بود
هشت جنت، نیز اینجا مرده‌ای‌ست		هفت دوزخ، همچو یخ افسرده‌ای‌ست
هست موری را هم اینجا ای عجب		هر نفس صد پیل اجری بی سبب
تا کلاغی را شود پر حوصله		کس نماند زنده، در صد قافله
گر درین دریا هزاران جان فتاد		شبنمی در بحر بی‌پایان فتاد[۲]

وادی پنجم: توحید

بعد از این وادی توحید آیدت		منزل تفرید و تجرید آیدت
رویها چون زین بیابان درکنند		جمله سر از یک گریبان برکنند
گر بسی بینی عدد، گر اندکی		آن یکی باشد درین ره در یکی
چون بسی باشد یک اندر یک مدام		آن یک اندر یک، یکی باشد تمام
نیست آن یک کان احد آید ترا		زان یکی کان در عدد آید ترا
چون برون ست از احد وین از عدد		از ازل قطع نظر کن وز ابد
چون ازل گم شد، ابد هم جاودان		هر دو را کس هیچ ماند در میان
چون همه هیچی بود هیچ این همه		کی بود دو اصل جز پیچ این همه

وادی ششم: حیرت

بعد ازین وادی حیرت آیدت		کار دایم درد و حسرت آیدت
مرد حیران چون رسد این جایگاه		در تحیر مانده و گم کرده راه
هرچه زد توحید بر جانش رقم		جمله گم گردد ازو گم نیز هم
گر بدو گویند: مستی یا نه‌ای؟		نیستی گویی که هستی یا نه‌ای
در میانی؟ یا برونی از میان؟		بر کناری؟ یا نهانی؟ یا عیان؟
فانیی؟ یا باقیی؟ یا هر دویی؟		یا نهٔ هر دو توی یا نه توی
گوید اصلا می‌ندانم چیز من		وان ندانم هم، ندانم نیز من
عاشقم، اما، ندانم بر کیم		نه مسلمانم، نه کافر، پس چیم؟
لیکن از عشقم ندارم آگهی		هم دلی پرعشق دارم، هم تهی

وادی هفتم: فقر و فنا

بعد ازین وادی فقرست و فنا		کی بود اینجا سخن گفتن روا؟
صد هزاران سایهٔ جاوید، تو		گم شده بینی ز یک خورشید، تو
هر دو عالم نقش آن دریاست بس		هرکه گوید نیست این سوداست بس
هرکه در دریای کل گم‌بوده شد		دایما گم‌بودهٔ آسوده شد
گم شدن اول قدم، زین پس چه بود؟		لاجرم دیگر قدم را کس نبود
عود و هیزم چون به آتش در شوند		هر دو بر یک جای خاکستر شودند
این به صورت هر دو یکسان باشدت		در صفت فرق فراوان باشدت
گر، پلیدی گم شود در بحر کل		در صفات خود فروماند به ذل
لیک اگر، پاکی درین دریا بود		او چو نبود در میان زیبا بود
نبود او و او بود، چون باشد این؟		از خیال عقل بیرون باشد این

موسیقی

از عطار نیشابوری غزلیات نغزی نیز برجای مانده است که از آن جمله غزل زیبائی است که استاد محمد رضا شجریان درآلبوم «آسمان عشق» آن را به آواز خوانده است.این آواز شیوا را حسن ختام بسته امروز قرار می دهیم.

 

دانلود آواز «کوی عشق» باصدای محمدرضا شجریان روی غزلی از عطار نیشابوری

زهی در کوی عشقت مسکن دل