بوستانی در دام دود | نگاهی به وضعیت باغ ارم شیراز

جواد کراچی

بوستانی در دام دود | جواد کراچی |سرزمین هنر | بخش فرهنگ و ارتباطات| نگاهی به وضعیت باغ ارم شیراز

مولانا محمد جلال الدین بلخی، چنین سروده :
تو می دانی که جان باغ ما اوست
مبادا سرو جان از باغ ما کم.
ریشه واژه باغ همان «بغ» است که اندیشه بقا و باقی نیز از همین ریشه سر چشمه گرفته.
تا نقش تو در سینه ما خانه نشین شد
هر جا که نشینیم ، چو فردوس برین شد.

باغ ارم شیراز در ادبیات معاصر

در آثار عجم، نوشته فرصت الدوله شیرازی چنین آمده است:
باغ ارم بستانی است بی مثال و گلشنی بهشت تمثال ، فضای جانفزایش طرب آمیز، هوای دلگشایش نشاط انگیز، سروهایش سر به فلک کشیده، انحاء ریاحینش از خاک دمیده .
و حکیم توس چنین سروده.
زمین گشت پر سبزه و آب و نم
بیاراست گیتی چو باغ ارم.

و در دوران معاصر زنده یاد محمد بهمن بیگی در کتاب ( اگر قره قاج نبود) در باره شیراز و باغ های شیراز چنین نوشته:
آب و هوای شیراز گل می پرورد، سرو آزاد می پرورد، گردو را در کنار لیمو می نشاند. یاس و نسترن را بر اندام نار و نارون می پیچد، بادام بن را در بهمن به شکوفه می کشد و از همه اینها بالاتر آتش زبانه کش ذوق را دامن می زند. و در خاطره ها شعر تر می انگیزد.

در کثرت رنگارنگی این گلها و بوستان هاست که سبزی نمایان میشود، و زنده بودن را بیان می کند. ایرانیان از دیر باز پیوندی تنگاتنگ با طبیعت و گیتی داشته اند، جهان آرایی، شهر آرایی و کشور آرایی برایشان دارای گوهری زیبا بوده، و این آرامش و زیبایی توام با نظم بوده. چنانچه خیابان های این باغ ها و کاشتن منظم درختان و یا عمارت ها که در وسط این باغ ها ساخته شده، گویای این اندیشه است.

باغ ارم در گذر تاریخ

نام ها و زمان های متفاوتی را برای ساخته شدن باغ ارم در تاریخ ثبت کرده اند. گفته اند، بنای اول آنرا محمد قلی خان ایلخانی نهاده، سپس مرحوم حاجی نصیرالملک خریده و حکم به بنیاد عمارت مذکور داده، حاج محمد حسن معمار که در فن بنایی بی نظیر بوده و معماری شهیر بوده، آن بنا را بر آورده.

باغ ارم شیراز- دوران قاجار
باغ ارم شیراز- دوران قاجار

بنای ساختمان ۲۱۰۰ متر مربع و مساحت کل باغ ۱۲۵۰۰۰ متر مربع است. در شرق حیاط، حمام آن واقع شده. در جلو ساختمان، حوض و آب نمای زیبایی وجود دارد که نشان دهنده معماری در دوره قاجاریه و صفویه است. اصول رایج باغسازی ایرانی مانند نظام مشخص، ترکیبات ساده و موزون. خطوط مستقیم و عمود بر هم و خوانایی اجزاء را رعایت کرده اند. وجود جوی ها و حوض های فواره دار در باغ های ایرانی با یکدیگر شباهت زیادی دارند.

بر بالای ساختمان، یا پیشانی مرکزی و اطراف آن کاشیکاری دوره قاجاریه دیده میشود که جالب ترین کاشیکاری دوره قاجاریه محسوب می شود و نمونه آن در سایر بناهای دوره قاجاریه کمتر دیده میشود.

با خط نستعلیق، بر کتیبه ها و سنگ های ازاره ساختمان، اشعاری نوشته شده که همگی گویای روحیات و سلیقه سازندگان آن است. ایوان دو ستونی بنا، دارای مشخصات و بلندی یکسان با سر ستونهای حجاری شده است، که در پایه آن کتیبه هایی روی سنگ ها نقر گردیده و یا سربازانی شبیه به سربازان هخامنشی را ترسیم کرده اند.

ساختمان باغ ارم

پنجره ها و یا حفاظ های آهنی طبقه همکف از نمونه های انحصاری و جالب و ارزنده معماری در آن دوران است. در اغلب این اشعار که روی کتیبه ها نوشته شده به نام نصیر الملک اشاره شده. و شوریده شیرازی این اشعار را سروده است.
کتیبه ها با یکدیگر قرینه سازی شده اند و هم چنین پنجره های آهنی نیز که از آن زمان بجا مانده، قرینه یکدیگر هستند.
ایوان دو ستونی مرکزی و دو ایوان اطراف آن از شاهکارهای معماری آن دوره محسوب میشود. سر ستونها، ستونهای سنگی یکپارچه با سر ستونهایی که نقش سربازان و همچنین گل و بوته بر آنها کنده شده از نمونه های نادر بجا مانده از آن دوران است.گچ بری ها و ستونهای ایوان، جلوه خاصی به بنا داده است.

طرح ایوان باغ ارم
طرح ایوان باغ ارم

ایوان با یک هفت دری بسیار بزرگ به محوطه درونی ساختمان مرتبط می شود. گچ بری ها با نقاشی های رنگ و روغن تزیین شده و در طبقات فوقانی نیز از دریچه های مقرنس کاری و شیشه های رنگی و هم چنین در سقف ایوان با رنگ و روغن، نقش های طلایی رنگ، تابلو های بسیار زیبایی را پدید آورده اند.

طبقه فوقانی

در اطراف طبقه فوقانی ایوان های دو ستونی گچی با تاق های بسیار زیبا ساخته شده، که امکان استفاده از آن، هم در تابستان و هم در زمستان، پیش بینی شده است. این ایوان ها در چهار طرف ساختمان قرار دارند و امکان دیدن باغ در هر فصلی و از هر ضلعی را فراهم می آورد.

اتاق های طبقات فوقانی به همان شیوه معماری یا پنج دری هستند یا سه دری، که اغلب نیز با دریچه های بزرگی که تا کف ساختمان می رسند امکان ورود نور و روشنایی در اتاقها را مهیا کرده است.
سقف تمامی اتاقها با نقاشیهای نفیسی، نقاشی شده که همه از رنگ و روغن می باشد. و بیشتر نقاشان از گل و بوته و همچنین تصاویر حاشیه ها بر گرفته شده از تاریخ و فرهنگ کشورمان و همچنین تصاویری ذهنی از کشورهای فرنگ نیز دیده میشود. که احتمالا در مرمت ها و باز سازی ها، این تغییرات بوجود آمده.

بخش شمال شرقی باغ ارم

در بخش شمال شرقی باغ ارم ، آب نمایی با ده فواره سنگی که در وسط باغ قرار دارد، درختهای باغ را به دو قسمت مساوی و قرینه تقسیم کرده است.
ساختمان حمام این باغ، با گچ بری ها و نقاشی های روی دیوار. با تاق ها و تاق نماها و جرز هایش. مشابه حمام های آن دوران نیست.
تنها رختکن و یا سر بینه آن، هشت ضلعی است و حوضی سنگی با پاشویه و فواره سنگی در وسط رختکن قرار دارد. این حوض از نظر طراحی و معماری در نوع خود بی مانند است.

در گچ بری ها و طرح ستونها و تاق ها از طرحهای گل و بوته استفاده شده و استادی، استادان گچ بر آن زمان را عیان می کند. تاق ها و ستونها در نوع خود بی نظیر است و نمونه آن در معماری آن دوران وجود ندارد.
در قسمت گرمخانه که بدلیل مرمت ها و باز سازی ها تغییراتی حاصل شده، دیگر از آن زیبایی خبری نیست.

پیشینه تاریخی باغ ارم به دوران سلجوقیان باز می گردد و در تمام دوران آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان وجود داشته است. در کتاب پژوهشی در شناخت باغهای ایرانی و باغهای تاریخی شیراز، احتمال داده شده که این باغ بدستور اتابک قراچه، حاکم فارس احداث شده. اما با توجه به اشاره حافظ در یکی از غزلهایش مشخص میشود که این باغ در اختیار حکومت آل اینجو بوده است.

غرفه داری در باغ ارم
غرفه داری در باغ ارم

وضعیت کنونی باغ ارم شیراز

در گلستان ارم، دوش چو از لطف هوا، زلف سنبل ز نسیم سحری می آشفت

گفتم ای مسند جم، جام جهان بینت کو، گفت افسوس که آن دولت بیدار بخفت.

باغ ارم شیراز  هم اکنون دستخوش تغییراتی شده است که از دوران قاجاریه به بعد مرسوم گردیده. شیوه باغسازی ایرانی به تدریج تحت تاثیر معماری و فرهنگ سایر ملل قرار گرفته و فضاهایی پدید آورده اند که همخوانی با فرهنگ ایرانی ندارد.

حتی این تغییرات شامل کاشتن گیاهان نیز شده است . چنانچه در همین باغ در حال بیرون آوردن گل های رز شیراز از زمین و کاشتن گل های تزیینی هلندی هستند. در ساختمان های جانبی مغازه هایی دایر کرده اند که گردانندگان آنها با سلیقه نازل به پخش موسیقی مبتذل سینتی سایزری می پردازند و یا اجناس بنجل را بنام هنرهای دستی ایران عرضه می کنند.

خوشا شیراز و وضع بی مثالش خداوندا نگهدار از زوالش.

 

ممکن است شما دوست داشته باشید
4 نظرات
  1. زهره ده شهری می گوید

    امید که صاحبان کنونی باغ ارم بیشتر به فکر حفاطت از این باغ زیبا که میراث گذشتگان برای آیند گان است باشند. ممنون از توجه جناب آقای جواد کراچی🙏🙏

  2. بهرام لاهوتی می گوید

    بسیار زیبا و موثق بررسی شده ولی ایکاش به متولیان امروزی باغ که گویا آنرا تبدیل به باغ گیاه شناسی کرده‌اند هم تذکر داده می شد که قدر داشته هایمان را بیشتر بدانیم،

  3. بهرام لاهوتی می گوید

    با سلام وتشکر از اینکه مقالات مفید و مناسبی را چاپ می کنید وهم چنین تشکر فراوان از آقای کراچی که همیشه به موقع مطالب ارزنده ای را ارایه می کنند

  4. حجت پورزادگان می گوید

    درود بر شما جناب کراچی و توجهتون به این مقوله

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

+ 82 = 83