لاتاری «مهدویان»، چهره ی دیگر فروشنده «فرهادی»

«لاتاری» فیلم بحث برانگیز سی و ششمین جشنواره فیلم فجر، در اکران نوروزی ۹۷ مورد توجه تماشاگران و منتقدان قرار گرفته است. محمد آقازاده منتقد و روزنامه نگار از منظر دیگری به نقد این فیلم پرداخته است.

فانتزی خونین پنج دقیقه آخر «لاتاری» ساخته «محمد حسین مهدویان» پشت سر من است، اما وقتی در پاساژ چهارسو، سوار بر پله های برقی پاساژی اشرافی و مدرن، راهی به بیرون می جویم، این فانتزی و پیشنهادش در ذهنم از هم فرو می پاشد.این پاساژ خلأ ناگفته فیلم را جلوی نگاهمان قرار می دهد.

آدم های زیر زمینی فیلم که در تنگنای زندگی روزمره به دام افتاده اند، با ثبت نام در«لاتاری» امکان رفتن به آمریکا و یافتن رهایی و خوشبختی را می جویند، اما در زندگی روزمره رویایشان را مبدل به کابوس می شود.

فیلم سرگشتگی جوانی را به تصویر می کشد که می خواهد انتقام عشق از دست رفته اش را بگیرد و همان لبخندی را تجربه کند که در چهره قیصر در واگن فرسوده راه آهن موج می زد. اما او «قیصر» نیست، در انتقام وامی ماند و یکی از نسل گذشته، کسی که جبهه دیده به یاری اش می شتابد. ضعف او در قبال نیروی حماسی قهرمان کیمیایی، تفاوتی را نشانه می رود که در دگرگشت نسل ها ناگزیر است.

فیلم لاتاری مهدویان ، چهره دیگر «فروشنده» فرهادی است. تجاوز و ناموس محور هر دو اثر است. اگر فرهادی با یک سیلی فیلمش را با پایان باز رها می کند، مهدویان با دو قتل و سرگشتگی، سرنوشت آدم هایش را در برزخی محتوم به تخیل بیننده وامی گذارد. هر دو تهران را سراسیمه و آشفته واتاب می دهند. در شهر اشباح‌ زده هیچ کس آن دیگری را نمی بیند مگر آن که ترومایی -ضربه حادثه- این شهر را مرئی کند. هر دو نمی توانند سری به اعماق بکشند و از درون آن مفری در جهان بی مفر پیشنهاد کنند. به همین دلیل در هر دو، فرم به محتوا شبیخون می‌زند و آن را به تهی شدن تهدید می کند. نقطه آغاز ماجرای لاتاری بن بست کامل است و تنها با خم کردن فرایند حادثه به سمتی که تخیل رها و اختیار شده یی که نویسندگان و کارگردان می طلبد آن را دو پاره می کند. هر چقدر پاره اول عینیت جامعه را به تصویر می کشد و آگاهی دردناکی هم در آدم های درون فیلم و هم در مخاطب ایجاد می کند، در پاره دوم ما با خیالی روبروئیم که حتی اگر در واقعیت هم تحقق بیابد، هیچ چیز را تغییر نمی دهد. چرا که فساد سیستماتیک و شکاف بین آن ها که در کانون قدرت، توزیع ثروت را به نفع اقلیت و به زیان اکثریت صورت بندی می کند راه به هیچ یک از دو فیلم نمی کشاند و نه فرهادی و نه مهدویان نمی توانند -و یا نمی خواهند- به ریشه ها بپردازند! ریشه هایی که در همان «چهارسو»ی اشرافی بی واسطه به تماشا گذاشته می شود.

فیلم بر شوک استوار است: در رفتگی آدم ها از زندگی عادت زده شان. آن ها به جای آنکه در این زندگی بتدریج فرسوده شوند، مثل پدر دختر که قربانی می شود، ناگهان همه زندگی شان را از هم پاشیده می‌یابند. نه «فروشنده» و نه«لاتاری» این توانایی را ندارند که پیوندهای پنهان در امور مشابه مثل سبک زندگی دهه شصت و اکنونیت جامعه و بحرانهای فرهنگی و اقتصادی را به تصویر بکشند، که با عملکردشان فاجعه را شکل می دهند بی آنکه خود را به رخ بکشند.

متأسفانه نقد سینمایی در حضیض و اختگی جهل زده کامل است و حتی درکی از آنچه می گوید ندارد. فاشیستی خواندن این فیلم بیشتر یاوه است تا تحلیلی متکی بر شناخت.«سینمای ِ درماندگی» نام مناسب تری برای لاتاری است. آدمهایی که به خشونت متوسل می شوند تا خود را تسکین دهند، بدون آنکه حامل رفتاری حماسی دیروزشان باشند که منطق اش را از روح جمعی گرفته باشد: انفعالی با لباس عاریه ای فاعلیت! در حالی که نگاه فاشیستی حرکتی جمعی و توده وار است که فردیت را در کلیت مضمحل می کند.

لاتاری مهدویان پیش آگاهی از حوادثی می دهد که اکنون در درون آن زندگی می کنیم. آدم هایی که در زندگی روزمره مفری نمی یابند، می خواهند خود را مرئی کنند و بحران ها را نه با خنجر و دشنه، بلکه با آگاهی و حضور فعال رام دست خود کنند، یعنی دانشجویان، کارگران، کشاورزان و …. . هر چند که با منع همان افرادی روبرو می شوند که به کمک انتقام گیرندگان می روند و اگر به جای منع کنار آنها می ایستادند ماجرایی مثل لارتاری در عمل منتفی می شود، نمی دانم چرا این کار را نمی کنند ، سینما اگر پیش آگاهی می دهد مردم به صورت غیر سینمایی راه خود را می یابند.

فیلم در پاره اول اش بسیار خوش ساخت است و بافتی واقع گرایانه دارد، ولی در قسمت دوم مخاطب را وارد هیجانی می کند که مخاطب آن را می پذیرد ولی به او ناخواسته یاد آور می شود که با یک فانتزی سینمایی روبروست. کاری که قیصر باورپذیر انجام می دهد. دیدن این فیلم را باید جدی گرفت، چرا که نشان می دهد حتی آن ها که نماد وضع موجودند با دشنه تخیل آن را ناکامل و قابل انکار می دانند و راهی برای برون رفت از آن و یا ترمیمش نمی جویند. این فیلم آگاهی ای روشنگر می دهد حتی اگر نخواهد، و با مقایسه این فیلم با آژانس شیشه ای می توانیم دگرگونی ای را بیابیم که در اعماق نظم موجود رخ داده است و فرسودگی را جایگزین لطافت و خواست رهایی یک همرزم کرده است.