صدا و سیما ، مخاطب و دریافت پیام !
آسیب های کنش ارتباطی در صدا و سیما
قسمت اول
نمای یک
تقریبا همه ی سریال های کره ای که دیده ام ، سوای این که تاریخی باشند یا امروزی ، چند مولفه ی مشترک دارند . این مولفه های مشترک به توجه به دریافت من حداقل در دو وجه و محور بیشتر به چشم می خورد . یکی توجه به غذای های کره ای است ! به عنوان مثال آن ها با لحنی نرم و آرام می خواهند مخاطب جهانی خود را – و نه فقط کره ای ها را – به این نتیجه برسانند که نودل را هم می توانند در کنار فست فود های دیگر میل کنند . بعد آرام آرام علاقه ی شخصیت ها به نودل و خوردن با اشتهای آن را نشان می دهند .
دیگری توجه به صنعت و تکنولوژی است . مهم نیست سریال تاریخی و یا معاصر باشد . یادتان هست که سریال جواهری در قصر – یانگوم – با سزارین در یک غار تمام شد و یا در سریال جومونگ – فصل اول- چقدر بر روی آلیاژی خاص از فولاد کار کردند . رقابت ها و فراز و فرودهای دراماتیک در بیشتر سریال های معاصر بر بستر همین صنعت و تکنولوژی رخ می دهد . سریالی کره ای به نام گل زرد ، در یک کارخانه تولید کرم های دست و صورت و لوازم آرایشی رخ می داد . یک بررسی در میان جامعه ای آماری بسیار کوچک که همه ی اعضا این سریال را دیده بودند ، نشان داد که همه بدون استثنا متوجه کیفیت کرم ها و لوازم آرایشی کره ای شده بودند . نکته ی جالب اینجاست که در این سریال همه چیز صرفا درباره ی لوازم آرایشی نیست و تضاد میان دو شخصیت اصلی دامنه ی زیادی دارد که موضوع لوازم آرایشی را هم شامل می شود . می توان چنین در نظر گرفت که یک سریال چیزی فراتر از داستانی است که تعریف می کند و حتی گاهی داستان مهم تر از چیزهای دیگر نیست .
به هر تقدیر تکرار مولفه های مشترک در سریال های کره ای که اتفاقا توسط شبکه های خصوصی هم ساخته می شوند به حدی است که به نظر می رسد آن ها بر اساس یک پروتکل مشترک کار می کنند و انگار در این پروتکل به پرداخت غیر مستقیم بر جنبه هایی از زندگی کره ای ها از جمله غذا و تکنولوژی با توجه به این که برای مخاطب جهانی قابل درک و دریافت باشد ، تاکید شده است .
شما ممکن است منتقد نوع داستان پردازی باشید ، گاهی از حماقت شخصیت ها بخندید و هزار واکنش دیگر ، اما نمی توانید بگویید که نام چند غذای کره ای را یاد نگرفته اید و با بخش هایی از صنعت این کشور آشنا نشده اید .
نمای دو
چندی پیش برنامه ای رادیویی را تهیه می کردم که محور آن روشندلان بودند . یعنی آن ها مطالب گوناگونی را با صدای خودشان می خواندند ، موسیقی اجرا می کردند ، آواز می خواندند و نمایش اجرا می کردند . این برنامه باعث شد با تعداد قابل توجهی از روشندلان آشنا شوم و این موضوع را از نزدیک لمس کنم که رادیو برای روشندلان مهم ترین رسانه و نمایش رادیویی شاید تنها دروازه ی ارتباط آن ها با دنیای درام باشد . البته همه ی این روشندلان فیلم شنوهای حرفه ای بودند . یعنی از راه صدا فیلم می دیدند . اما نمایش رادیویی به خاطر وضوح بیشتر، برایشان جذابیت بیشتری داشت . آن ها اذعان داشتند که هنگام شنیدن صدای فیلم ها مسایل زیادی برایشان مبهم می ماند . نکته ای که به ذهنم می رسید این بود که نمایش رادیویی هم الزاما برای روشندلان تهیه نمی شود ، یعنی در متن نمایش رادیویی به چیزهایی اشاره می شود که برای روشندلان همچنان مبهم است . مانند رنگ ها و یا توصیف برخی اشیا و مکان ها و غیره ، پس نمایش رادیویی هم باید برای آن ها مبهم باشد . چند سوال تهیه کردم و با روشندلان تک به تک گفتگو کردم و این سوال ها را پرسیدم . می خواستم ببینم نمایش رادیویی چگونه باید باشد تا برای روشندلان مبهم و سخت نباشد . اما در کمال تعجب دریافتم که نمایش های رادیویی برای روشندلان اصلا مبهم نیستند . اما نتیجه ی جالب توجه دیگر این بود که روشندلان در شنیدن نمایش رادیویی – و حتی شنیدن صدای فیلم های سینمایی – دریافتی کاملا انتخابی دارند . آن ها حیطه ای کاملا انتخابی را برای مواجهه با نمایش – یا صدای فیلم – برمی گزینند و درآن حیطه مسایل گوناگون را دریافت می کنند . بنابراین چیزی مانند رنگ و یا توصیف یک بنای مشخص را به صورت انتخابی حذف می کنند . چون تعریفی از آن ندارند . سوال مهمی که با آن مواجه شدم این بود که آیا این اتفاق برای همه ی مخاطب های یک اثر رخ نمی دهد ؟ یعنی به صورت آگاهانه و انتخابی چیزهایی را حذف می کنند و کاری به آن ندارند و فقط در حیطه های قابل درک ، اثر را دریافت می کنند ! و اگر این طور باشد ، شناخت ما از حیطه های توجه مخاطب بسیار مهم است . یک اثر رسانه ای را یک مخاطب به درستی دریافت نخواهد کرد ، اگرما نکته ی قابل دریافت را دقیقا جایی گذاشته باشیم که مخاطب اصلا توجه به آن نمی کند .
نمای سه
فکر می کنم اواخر دهه ی هفتاد بود . مثلا سال های هفتاد و هشت یا هفتاد و نه که برای خبر ساعت نه سیما آرمی ساخته بودند که مجموعه ای بود از فیلم های تاریخی و تصاویر مستند . هدف این بود که از این طریق تاریخ قیام های انقلابی /مذهبی تا انقلاب اسلامی مرور شود . نماهایی از فیلم های محمد رسول الله ، میرزا کوچک خان ، سربداران و … در کنار تصاویری مستند از شاه و کارتر و تظاهرات سال پنجاه و هفت قرار می گرفت . کاملا به یاد دارم که در یک جمع خانوادگی زمانی که این آرم پخش شد – با توجه به این که تمام نماهای ابتدایی این آرم ، فیلم ها بودند – یکی گفت : مگر الان وقت اخبار نیست ؟ چرا می خواد برنامه ی سینمایی یخش کنه ؟
نکته ی مهم این که دریافت مخاطب از این نوع آرم چنین بود . البته وقتی برای مدیر صدا و سیمای وقت به طور مستدلل توضیح داده شد که ارم خبر را نباید از تصویر انتی کویین و علی نصیریان و علی رضا مجلل و … شاه مخلوع و کارتر و … پر کرد ، آرم پس از مدتی عوض شد .
این نکته ای مهم بود که تولید پیام – با هر کیفیت فنی – نمی تواند جدا از دریافت مخاطب اتفاق بیفتد . تاکید می کنم با هر کیفیتی ، چرا که یک میان نویس بسیار ساده و موسیقی شناخته شده ی خبر را مخاطب به عنوان آرم بهتر قبول می کرد تا این آرم که وقت زیادی صرف یافتن تصاویر و ادیت آن ها شده بود .
نمای چهار
چندی پیش بحث مفصلی در یکی از این شوراهای طرح و برنامه در گرفت . پیشنهادهای مختلفی ارائه می شد که برنامه ساز محترم با جمله هایی تکراری مانند مخاطب نمی پسندد . مخاطب توجه نمی کند . مخاطب دوست ندارد و مخاطب نمی فهمد همه را رد می کرد و بر انجام آنچه که تا کنون انجام می داده اصرار داشت . بن بست تئوریک عجیبی بود . بن بستی که شاید داستان هر روزه ی شوراهای طرح و برنامه باشد . همه در این شوراها از چیزی به نام مخاطب حرف می زنند و او را متعین و مشخص و تعریف شده در نظر می آورند و چنان تعریفش می کنند که انگار او را به خوبی می شناسند . اما آیا واقعیت این نیست که ما همواره قصد و پسند و دیدگاه خود را به اسم مخاطب به دیگران ارائه می کنیم ؟ و همچنان بن بست تئوریک پیش رویمان است ؟ در واقع وقتی به عنوان ارزیاب کیفی یک برنامه ، به عنوان عضو شورای طرح و برنامه و یا برنامه ساز ، قرار است درباره ی پیام تولید شده یا پیامی که قرار است تولید شود ، نظری بدهیم ، این حرف و نظر را در حالتی ارائه می کنیم که هیچ مستندی از مخاطب و میزان دریافت او در دست نداریم و بنابراین به تجربه ، تعریف قدیمی و انتظارهای فعلی پناه می بریم و این یعنی گرفتار شدن در وضعیتی کاملا انتزاعی … وضعیتی که ما را همچنان پشت همان بن بست تئوریک نگه می دارد .
نمای پنج
وقتی از ارتباط سخن می گوییم ، از یک کنش ارتباطی حرف می زنیم . در این کنش ، فرستنده ی پیام ، مجرای ارتباط (رسانه ) و مخاطبی وجود دارد که پیام را دریافت می کند . مخاطب داشتن به خودی کافی نیست . بلکه چیزی که کنش ارتباطی را کامل می کند ، دریافت پیام است . می توان به جرات گفت که صدا و سیما در همه ی این سال های انقدر که بر تولید پیام و افزایش مخاطب تاکید داشته ، بر عرصه ی دریافت پیام تمرکز نداشته است . شاید فرض اولیه این بوده که مخاطب پیام تولید شده را به هر حال دریافت می کند . یعنی مخاطب کاملا متوجه محتوا و معنای پیام خواهد شد . اما همچنان که این واقعیت بیشتر و بیشتر رخ نمایی کرد که پیام آنطور که باید و شاید دریافت نمی شود ، وسواس بر روی تولید پیام ، بیشتر و بیشتر شد و بازوهای نظارتی قوی و قوی تر شدند ، بازوهایی که به صورت پیش فرض بتوانند تولید دقیق آنچه که مد نظر است را ممکن سازند و ارزیابی های کیفی روزبه روز و میلیمتری شدند . خیلی ها کنار رفتند ، خیلی ها امدند ، اما همچنان صدا و سیما ماند و برنامه هایی مانند درخشش هر از گاهی چند تک ستاره که مخاطب ضمن این که دوستشان داشت ، پیامشان را هم دریافت می کرد . برنامه هایی که تا امروز هم هیچ بخشی از سازمان به صورت سیستماتیک آن را موشکافانه بررسی نکرده است . بررسی هایی با این هدف که مشخص کند در آن ها چه سازو کارهایی وجود دارد که مخاطب در بهترین وضعیت امکان دریافت پیام را پیدا می کند . در واقع تمام وسواس ها و نگرش های کارشناسانه هنوز هم که هنوز است به صورتی کاملا انتزاعی انجام می گیرد . یعنی در حالی انجام می گیرد که نگرشی کامل بر کنش ارتباطی وجود ندارد . نگرشی که معطوف به دریافت مخاطب باشد .
این که مخاطب به صورت کامل تمام پیام ما را دریافت کند ، فکری به شدت کمال گرایانه و احتمالا رمانتیک است . اما این که به صورت ازمایشی ، در بستری مناسب و منظم ، دریافت مخاطب از پیام ارسالی سنجه نشود ، این که هیچ روش مدون و آزمایش شده ای برای آن نداشته باشیم ، به گونه ای می تواند گریز از واقعیت جاری باشد . به هر حال صدا و سیما هدف هایی دارد که آن را در قالب موضوع های مختلف تا شکل هایی از برنامه سازی به تولید کننده های پیام ابلاغ می کند . اما این فقط و فقط آغاز یک راه است ، بعد از این باید دید که مخاطب چقدر پیام تولید شده را دریافت کرده است ؟ بدون این ، تمام ارزیابی های بعدی از پیام تولید شده در فضایی انتزاعی اتفاق می افتد و از مرحله ای به بعد دیگر حامل هیچ واقعیتی نیست . اگر معلوم نباشد که مخاطب چه چیزی دریافت می کند ، چگونه می توانیم در شکل و ساختار پیام ارسالی تغییر ایجاد کنیم ؟ بر چه اساس ؟
نمای شش
به هر حال این فقط و فقط طرح یک موضوع بود . موضوعی در عین حال مهم و حیاتی . امروزه در سطح کلان تفکر و برنامه ریزی در صدا و سیما انگار بر اساس اقبال مخاطب – از نظر تعداد- بخش هایی از بخش های دیگر مهم تر می شوند . همیشه سیما پر خرج تر و پر اولویت تر و در مرتبه ی اول و رادیو و مراکز استان ها در مرتبه های آخر قرار می گیرند ، اما گفتنی است اگر روزی صدا و سیما در سطح کلان به این نتیجه برسد که عرصه ی دریافت پیام را جدی بگیرد ، بخش های رده ی آخری یعنی رادیو و مراکز اهمیت خود را نشان می دهند . چون از این جا می توان به صورت دقیق تر میزان دریافت مخاطب را اندازه گیری کرد و نتایج آن را به تلویزیون برد .
