رامبراند و طوفان دریای جلیل

رامبراند و طوفان دریای جلیل|سرزمین هنر|هنرهای تجسمی|علیرضا سمیع آذر

نقاش برجسته عصر طلایی هلند رِمبراند فن رِین مشهور به رامبراند، پس از تحصیل در دانشگاه لایدن، سال ۱۶۳۱ به آمستردام نقل مکان کرد. در زادگاهش لایدن به استاد چیره‌دست پرتره شهرت داشت، اما در آمستردام شروع به نقاشی از صحنه‌های کتاب مقدس و شخصیت‌ های اسطوره‌ای کرد. یکی از اولین کارهای این دوره، نقاشی روایی «طوفان در دریای جلیل» است که تنها منظره دریایی هنرمند و یکی از شاخص‌ترین آثار سراسر عمر هنری وی محسوب می‌شود.

مضمون اثر داستانی است از انجیل به روایت مارک (مَرقُس) درباره یکی از معجزات عیسی مسیح، ناظر بر قدرت قاهره طبیعت و ضعف انسان در برابر آن. برطبق این روایت، مسیح و حواریون درحال عبور با قایق از دریای جلیل با طوفانی سهمگین مواجه می‌شوند.

قایق در برخورد با امواج شکسته، پر از آب شده و در شرف غرق شدن است، درحالی‌که مسیح در خواب به سر برده و تلاش ناامیدانه شاگردان و ملوانان بی‌نتیجه است.

آنها در نهایت استیصال مسیح را بیدار کرده و از او استمداد می‌طلبند. مارک در انجیل گفته است: «مسیح یاران را سرزنش کرد و گفت آرام باشید، چرا می‌ترسید؟ آیا هنوز ایمان ندارید؟ اندکی بعد طوفان قطع و آرامش برقرار می‌شود. شاگردان حیرت‌زده می‌پرسند این کیست که باد و دریا نیز از او اطاعت می‌کنند؟»

رامبراند در بازآفرینی این داستان عهد جدید، تصویری تکان‌دهنده از عجز انسان در رویارویی با خشم طبیعت را به استعاره‌ای از نیاز عمیق به نیروهای غیبی مبدل ساخته است. لذا به‌جای تاکید بر جزئیات قایق و صحت و اصالت تاریخی ماجرا، به تشدید تاثیرات دراماتیک صحنه و درآمیختن آن با نیروهای طبیعت پرداخته و تلاش کرده آشفتگی و تنش در لحظات نفس‌گیری که معجزه‌ای در شرف تکوین است را به تصویر درآورد.

ترکیب اثر در قاب عمودی ۱۶۰در۱۲۸ سانتی‌متری، مشابه فرمت پرتره، توسط خط قطری دکل کشتی به دو مثلث تقسیم می‌شود. قدرت تفسیری و اشارات استعاری رامبراند تاحد زیادی در تضاد این دو مثلث تبلور می‌یابد.

در مثلث سمت چپ، امواج ویرانگر، قایق درحال واژگونی و چهره‌های پریشان و مضطرب دیده می‌شوند که همگی سویه بحران را نشان می‌دهند. درعین‌حال در این قسمت ابرها درحال باز شدن و آسمان روبه روشنایی است، گویی امداد از غیب می‌رسد.

در مثلث سمت راست، پایین تابلو، فضای تاریک‌تر و مبهم‌تر با خطوط منحنی و سکون نسبی امواج، سویه آرامش را شکل داده‌اند. نورهای موضعی روی صورت فیگورها، نمونه اولیه سبک نورپردازی سایه روشن هنرمند است که بعدها مشخصه هنر او شد.

با مشاهده دقیق‌تر بیننده و تغییر زاویه نگاه از بالا چپ به پایین راست، حرکتی از آشفتگی به آرامش، از امواج تهدید کننده به دریای آرام، صورت می‌گیرد. نقطه عطف این حرکت، شخصیت ساکن و موقر نشسته در پایین قایق است که کانون آرامش در این صحنه پرتلاطم به‌نظر می‌رسد: او عیسی مسیح است در احاطه حواریون که وحشت زده از او یاری می‌طلبند. آنها همراه با ملوانان تلاش دارند با کشیدن طناب‌ها و پارچه‌های بادبان‌ها تعادل قایق را حفظ و آن ‌را از سقوط نجات دهند، اما این تلاش آشکارا بی‌حاصل است و صرفاً به هرج‌ومرج صحنه می‌افزاید.

یکی از حواریون مستقیماً به مخاطب نگاه می‌کند، مردی در لباس آبی که با یک دست طناب بادبان و با دست دیگر کلاهش را گرفته. او خود رامبراند است که در سویه آرام صحنه حضور دارد و با نگاهی خیره، مخاطب را به درون ماجرا فرا می‌خواند. خط نگاه مستقیم وی باعث درگیری ذهنی عمیق‌تر مخاطب با اثر می‌شود، گویی از ما دعوت می‌کند در زمانی‌که طوفان‌های زندگی به انحاء مختلف تهدیدمان می‌کنند، در کشتی ایمان قرار بگیریم تا امدادی از آسمان را نجات‌مان دهد.

طوفان در دریای جلیل، یکی از مهم‌ترین شاهکارهای عصر طلایی هلند است که رامبراند آن را در ۲۷سالگی خلق کرد.

او نشان داد چگونه بازنمایی صحنه‌ای از تاریخ مقدس می‌تواند به یک درام تصویری قدرتمند منتهی شود. این اثر سالیان طولانی به کلکسیون موزه ایزابلا استوارت گاردنر در شهر بوستون، ماساچوست تعلق داشت.

در ۲۸ مارس ۱۹۹۰ دو دزد در لباس افسران پلیس به موزه نفوذ کرده و این تابلو را به همراه ۱۲ اثر دیگر به سرقت بردند که تاکنون از سرنوشت این آثار خبری در دست نیست. موزه همچنان قاب خالی این نقاشی را در مکان همیشگی آن حفظ کرده است.