دو سال و نیم در این قبرستان زندگی کردم

گزارش اختصاصی «سرزمین هنر» از حضور آرمان استپانیان در آرامستان ارامنه دولاب

اینجا  ، بدون شک آخرین مکان حضور زمینی ماست  که باپای خویش هم  نمی آییم و دیگران ما را به اینجا بدرقه می کنند . شاید نشانه هایی  از خودمان  برای دیگرانی که به دیدنمان می آیند ،  به معرض نمایش بگذاریم . مثلا ناممان چه بوده فرزند چه کسی بودیم چه روزی به دنیا آمدیم و از چه روزی دیگر از روی  زمین محو شدیم ، شغل و کسب و کارمان چه بود ، چه هنری داشتیم ، اعتقاداتمان چگونه بودو شاید هم عکسی از خود و یا به همراه کسانی که زمانی دوستشان داشتیم .  شاید سال های سال بگذرد و دیگر فراموش شده از ذهن زندگان باشیم . شاید هم روزی  عکاسی دوباره به سراغ نشانه هایمان بیایید و خاطراتی از ما را زنده کند .

” برای چی من شروع کردم از قبرستان عکس گرفتن دلیل اصلی اش این بود یک روز آمده بودم سر خاک بابام بعد یک ذهنیت برایم پیش آمد .  چون تاریخ عکاسی ایران را کار کرده بودم،  فکر کردم آنهایی  که می رفتند توی استودیو عکس می گرفتند تا چه حد در  ذهنیتشان بود که آن عکسی که عکاس داره ازشون عکاسی می کنه روی سنگ قبر خودشون قرار بگیره و با این اندیشه شروع کردم کار سنگ قبر و دو سال و نیم در این قبرستان زندگی کردم  “

اینها جملاتی بود که آرمان استپانیان بزرگ مرد و محقق برجسته  تاریخ عکاسی دوران  قاجار و پهلوی در کنار جمعی از عکاسان علاقه مند حاضر در آرامستان ارامنه دولاب بیان کرد ، فضایی که قریب ۵۰ سال ، دیگر مسافر زمینی ندارد و تنها عکس ها یی باقیمانده اند وکه برای محو نشدن در زیر آفتاب تابان تهران ، آخرین تلاششان را می کنند .

بر وصل تو گرچه نیست دستم

غم نیست چو بر امید هستم

( لیلی و مجنون – نظامی گنجوی )

زمانی بود   که به گوشمان کلمات عشق و عاشقی  می خورد ،حس و حالی و   شوق و اشتیاقی درونمان را ملتهب می کرد . اما امان ازین گرفتاری ها  که مسخ مان کرده اند  . استپانیان با اشاره به اتاقکی کنار آرامستان ،  روایت جالبی را برای قلقک  بارقه های انسانی مان نقل می کند .

” راننده کامیونی  بودکه  بچه تبریز بود و عاشق یک دختر میشه و دختر در اتفاقی فوت می کند و تا آخر عمرش کنارقبر  دختر می ماند یعنی تا ۴  ، ۵ سال پیش ( زنده بود و در این اتاقک زندگی می گرد  ) و بعد ( دور از معشوق خود )  در قبر ستان جدید ( جاده خاوران ) این فرد را دفن می کنند . ”

الفبا خواندم و کردم فراموش

خطی بر عالم و آدم کشیده

( شاه نعمت اله ولی )

الفبای ارمنی یادگاری از سال  ۴۰۵ میلادی  است که نشانی از زیر و زبر و خط و نقطه  در آن نیست . امروزه  بعد از اندکی تغییرات به نام الفبای نوین ارمنی ، مورد استفاده ارامنه در سراسر جهان قرار می گیرد . برای خواندن این حروف می توانید به منابع مختلفی مراجعه کنید اما اینجا حروف برجسته  و حکاکی زیبا ی   این  حروف الفبای را بر روی سنگ مزاری می بینیم  که معلمی تمام سرمایه زندگی خود را برای ما با آن به  تصویر می کشد .

تنها شاگرد ارمنی کمال  المک

محمد غفاری معروف به کمال الملک جزو اولین شاگردان مدرسه دارالفنون بود و استعداد ذاتی اش در نقاشی باعث شد که خیلی زود  به سمت   نقاش باشی دربار ناصری ملقب  گردد . صاحب نقاشی تالار آینه شاگردان بسیاری هم داشت و  اکنون بر مزار تنها شاگرد ارمنی او یعنی قرابگیان حضور یافتیم . استپانیان می گوید :

” در حراجی تهران که آقای سمیعی آذر برگزار کرد کار آقای شهبازیان را به عنوان تنها شاگرد نقاش کمال الملک ذکر کردند که اشتباه بود . در کتاب و نامه های کمال الملک فقط اسمی از قرابگیان هست . مارکار قرابگیان  با اسم هنری دو ( dev) تنها شاگرد ارمنی کمال الملک بوده اند که یکی از تابلو هاش هم توی خونه من روی دیوار است .”

 مومیایی

در میان آرامستان به مکانی عجیب می رسیم . جایی که در کنار سنگ قبر ها چند پله ای  به سمت داخل زمین کشیده شده و پله های دیگر در فضایی تاریک میان حوضچه مربعی  آبی راکد و سبز تیره محو می شوند . چیزی ناخودآگاه تو را به پایین رفتن از این پله ها فرا می خواند جایی که مومیایی ای منتظر توست  . استپانیان نیز که مانند ما غرق تماشای این مسیر  به اعماق زمین است می گوید :   یکی از دختران متمولین جامعه ارامنه ( بود )  ولی پسر وضع مالی خوبی نداشته و خیلی علاقه مند بوده با ایشان ازدواج کند ولی خانواده موافق این موضوع نبودند و دختر خودکشی می کند و این پسر تا پایان زندگی در کنار معشوقش می ماند ، در کنار مزاری  که تنها  مومیایی این آرامستان در آن مدفون گشته است  ”

 

 

عشق و جنون

شاید این محتوا را نیز دوست داشته باشید

شاید اشرف پهلوی در میان شخصیت های  سیاسی ایران  در قرن حاضر تنها  کسی بود که در رابطه با مردان تا پای جنون پیش رفت . لئون پالانچیان یکی معشوقه های اشرف پهلوی ،  دیگر فرد آرمیده این گورستان است که با دیدن چهره زیبا و جذاب او بر روی سنگ مزارش توجه مان را جلب می کند .

استپانیان که حالا  سیگاری در حال دود کردن است ، می گوید  : ” آقای پالانچیان که آرشیتکت بود خیلی از جاده های شمال توسط ایشان درست شده ( حتی ساخت محور هراز ) و در داستان ها اینگونه آمده چون خانم اشرف به وصال ایشان نرسیده اند می آید هواپیمای  شخصی ایشان را دستکاری می کند که منجر به فوت ایشان می شود ”

آبی و رابی

اگر شانس داشتن بلیطی برای حضور در روز جمعه  دوازدهم دیماه سال ۱۳۰۹  ساعت ۲ بعد از ظهر در سینما مایاک را داشتیم می تونستیم برای اولین بار نخستین  فیلم ایرانی که اوانس اوهانیانس به نمایش گذاشت را به تماشا بنشینیم . اما شوربختانه بعد از ۸۸ سال از پخش آبی و رابی  تنها بر  مزار  اوهانیانس با مولاژی از سنگ قبر اصلی ایشان ( سنگ مزار اصلی به موزه سینما منتقل شده است ) حضور می یابیم. اینجا دیگر استپانیان زبان درد دل و دلخوری هایش را  برایمان می گشاید .

”  من چند سال پیش رفتم موزه سینما . چون من یک زمانی به همراه عزت اله انتظامی و جمال امید ( با موزه ) همکاری می کردم و  ( از ) پرونده سینمایی ارامنه من خیلی( اسناد )  داشتم و دادم به موزه سینما و متاسفانه یک اتاق ۳ در ۳ به پیشگامان  ارامنه هنر سینما اختصاص داده اند و من نسبت به این موضوع اعتراض کردم و گفتم تمام سینمای ایران با اسم اوهانیانس است و خیلی اولین ها دیگر در این حوزه …”

بغض فرو رفته استپانیان   با سکوتی کوتاه  نمایان می گردد  . دوباره لبخندی بر چهره اش نقش می بندد و می گوید ” البته ما ایرانی هستیم و با تمام این نا مهربانی ها کار خودمان را انجام می دهیم”

وارطان سخن نگفت

بدور از هرگونه اظهار نظر در خصوص  افکار و اعتقادات ، شاید تمامی انسان هایی که تا پای جان برای آرمان های خود کوشیده اند و در سخت ترین شرایط خم به ابرو نیاورده اند ، جذاب باشند . نازلی شعر های شاملو در روبروی ما آرمیده است . استپانیان می گوید  این ( وارطان سالاخانیان )  بزرگترین توده ای بود. معروف است که می گویند وقتی وارطان را گرفتند یکی از دوستانش می گوید. بازپرس انگشت او را فشار می دهد او می گوید انگشت می شکند و بعد بازپرس  بیشتر فشار میدهد و انگشت می شکند وارطان بدون درد و ناله فقط به باز پرس می گوید دیدی انگشت شکست. چون هم بند با شاملو بود یک شعر معروف شاملو می گوید وارطان سخن نگفت .اما فشار در آن زمان در جامعه زیاد بود و باعث شد شاملو کلمه وارطان را به نازلی تغییر دهد ”

من بدل شاه بودم

دوستان عکاس به دور سنگ مزاری تجمع کرده اندو با خود به آهستگی و با تردید گفتگو  می کنند . اما با دیدن عکسی که بر روی این سنگ مزار قرار گرفته من هم متعجب شده و با آنان همراه می شوم . تصویر فردی که با عکسهای   جوانی  محمد رضا پهلوی  مو نمی زند . استپانیان مشغول خواندن مشخصات سنگ مزار می شود و می گوید :  ” باباخان نوراویان  اهل ده کنارک چهار محال بختیاری . در دانشگاه تهران محمد رضا شاه ترور شد . من از زبان ۲۰، ۳۰ نفر از حاضرین شنیده ام که خود شاه در آنجا حضور نداشته و این بلاگردون در این واقعه حضور داشت و کاملا ترور صورت گرفت و بدل شاه فوت کرد . ( سال )  ۱۳۲۷ شاه را زدند . بعد از این ترور ، حزب توده مقصر این ترور قلمداد شد و از آن تاریخ به بعد حزب توده در ایران فعالیت نکرد . و طرفداران ( حزب ) دستگیر شدند  . ”

ما را سریست با تو که گر خلق روزگار

دشمن شوند و سر برود هم بر آن سریم

( غزلیات سعدی )

” حسب‌الامر تلگراف مبارک نمره ۹۶۵ فوری برای تعقیب و دستگیری میرزا کوچک عده فرستاده، چهار روز متوالی مشغول تعاقب بودند بالاخره از شدت تعقیب قزاقان میرزا کوچک از هر طرف عرصه را برای خود تنگ دیده خود را به کوه‌های ماسال کشیده بود. عده قزاق هم در تعاقب مشارٌ‌الیه حرکت کرده.. بالاخره میرزا کوچک و گائوک به طرف گردنه گیلوان خلخال متواری شده در آنجا از شدت سرما تلف شده‌اند.

قبل از اینکه قزاق‌های تعاقب‌کننده برسند مابین طالشی ها و طارمی‌ها سر نعش گفتگو شده ، طالش‌ها سر نعش را بریده بودند که قزاقان سر رسیده و سر را گرفته حمل به شهر می‌نمایند. اینک سر بریده در دفتر حاضر است، هر طور دستور می فرمائید اطاعت شود” متن تلگراف  امیر پنجه محمد قلی ، رئیس قوای گیلان رضا خان به اندازه کافی روح ما را می خراشد اما زمانی که چالیک یگانیان عکس  سر بریده میرزا کوچک خان را در فومن می گیرد از چشمان دوستداران میرزا  اشک جاری می گردد . یگانیان عکاس معروف دوره رضا خانی دیگر میزبان  ما در این آرامستان است .

در دربار سلطان صاحبقران چه خبر ؟

آرمان استپانیان  می گوید :  ” کتاب مروری بر تاریخ عکاسی ایران -نوشته خانم دانا استاین- را اگر خوانده باشید شخصی هست بنام آقایانس ارمنی که دوربین های ناصرالدین شاه را با او حمل می کرد و با آنها عکاسی می کرد و اینجا مزار اوست “.

اما شاید این بهانه ای باشد که بخواهیم به پدر عکاسی ایران سری بزنیم . ” پدرش واسیلی و مادرش آراکس بود که هر دو ارمنی بودند . آنتوان سورویوگین   در سفارت روسیه در  پامنار تهران بدنیا می آید بعد چند سالی به سنت پطرزبورگ می رود  و عکاسی را شروع می کند . از  داخل حرمسرا های ناصرالدین شاه عکس دارد  ( تا عکس از وضعیت اجتماعی مردمان در دوره ناصری ) و در ۸۶ سالگی فوت کرد  .
امانوئل سوریوگین داماد او امتیاز تمام عکس ها و کارهای تجاری او را داشت . دخترش خیلی جوان فوت کرد و پسرش آندره  سوریوگون اولین تصویر کننده نقاشی مدرن شاهنامه است   که در آلمان ودر  ۹۶ سالگی فوت کرد . به اینها می گفتند درویش پرورده ایران و بسیار وطن پرست بودند و هیچکدام روس نبودند “

زمان به سرعت  سپری شده و میهمانان آرامستان بعد از ساعتها همنشینی با میزبانان ناپیدا ، به آرامی این مکان را ترک می گویند اما شاید تنها یک موضوع در ذهن همه آنها نقش بسته است وآن این که آخرین مقصد زمینی  نیز می تواند داستان های بسیاری برای بازگویی در دل خود داشته باشد .

ممکن است شما دوست داشته باشید
1 نظر
  1. امیر ارسلان خضری می گوید

    دستمریزان جناب سراجیان. صبر و حوصله آقای آرمان استپانیان ستودنی است. موفق باشید

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

90 − = 88