بررسی وضعیت تلویزیون و نقشهای ارتباطی آن در ایران – بخش اول
بررسی وضعیت تلویزیون و نقشهای ارتباطی آن در ایران (۱)
جلیل سامان
برای بررسی وضعیت تلویزیون و نقشهای ارتباطی و نگرش حاکم بر این رسانه در ایران ابتدا باید اشاره ای به نقشهای کلاسیک تلویزیون در میان رسانه های دیگر داشته باشیم. در فضای آکادمیک فقط سه نقش برای تلویزیون قائل هستند: سرگرمی، آموزش و ترغیب. به نظر می رسد که خبر در هر سه شاخه قابل تعریف باشد، چون گاهی جنبه سرگرمی پیدا میکند، گاه آموزشی (مثلاً اخبار بهداشتی یا آداب و رسوم سایر فرهنگها) و اغلب خبرها هم جنبه ترغیبکنندگی دارد. ولی ترجیح خود من این است که به خبر نقش مستقلی بدهم و آن را در زمره سرگرمی، آموزش و ترغیب نیاورم.
آموزش
شاید نیاز به یادآوری نباشد که آموزش، بهویژه در جوامع ایدئولوژیکی چون ایران، رکن رکین تلویزیون است که بر خلاف دیگر نقشهای آن فقط در برنامهها یا شبکههای خاصی خلاصه نمیشود. برنامههای تلویزیونی در هر قالب و شکلی خواه ناخواه اطلاعاتی را به مخاطب منتقل میکنند و چه بسا یک سریال تلویزیونی آثاری بسیار عمیقتر و ماندگارتر از ساعتها برنامه مستند یا آموزشی در باره موضوعی خاص بر جای بگذارد. .
با علم به این تأثیرگذاری عمیق و دراز مدت، حال چگونه میتوان نمایندگان مجلس یا دولتمردان را متقاعد کرد که دستکم بخشی از بودجههائی را که بهزعم آنها باید صرف خرید و تولید خودرو و گلوله و اسلحه بشود به تولید فیلم و سریال اختصاص بدهند.
ترغیب
مهمترین کارد کرد تلویزیون از دید دولتمردان، همواره ترغیب و به عبارت دیگر ایجاد انگیزه در مخاطب به انجام رفتاری خاص، اعم از خرید یک کالا یا شرکت در انتخابات یا راهپیمائیهاست. به نظر میرسد این تنها نقشی است که مدیران تلویزیون برای آن قائلند و به خاطرش میجنگند، حرص و جوش میخورند و پول خرج میکنند. اگر تلویزیون همین خاصیت را هم نداشت، در بسیاری از کشورهای فقیر یا جوامع ایدئولوژیک هیچ برنامه سرگرم کنندهای تولید نمیشد. نقش تلویزیون خود ما در انتخاباتها و راهپیماییها، در جنگ و در بحرانها نیاز به توضیح ندارد.
بیتردید در بررسی وضعیت تلویزیون مهمترین نقش این رسانه از منظر دست اندرکاران آن ترغیب، اما برای مخاطب مهمترین نقش تلویزیون سرگرمی است. این تفاوت در توقع پیامدهنده و پیامگیرنده جای تأمل بسیار دارد و میتوان با دقیق شدن در اسرار پس پرده تولیدات تلویزیونی به اهداف و جهتگیریهای مخرب یا سازنده تلویزیون پی برد.
تقریبا هیچ شبکه تلویزیونیای وجود ندارد که قصد ترغیب نداشته باشد. در جوامع غربی، ترغیب مخاطب به مصرف کالا.. مهمترین کارکرد تلویزیون است و جذابترین و پرهزینهترین برنامههای تلویزیونی تیزرهای تبلیغاتی هستند.
شبکههایی که اختصاص به تبلیغات مستقیم ندارند، در بین برنامهها، تغییر رفتار و ذائقه مخاطب را هدف قرار میدهند. البته این بدین معنا نیست که در لابلای تک تک پلانهای تمام برنامههای تلویزیونی توطئه ترغیب وجود دارد..