امید عبدالهی در گفتگو با سرزمین هنر | سیاه دیدنِ واقعیت یک مفهوم است، سیاه نماییِ واقعیت، مفهومی دیگر.

فیلم مستند «سفر سهراب» ساخته «امید عبدالهی» این روزها در سینماهای هنر و تجربه در حال اکران است. وقتی برای اولین بار این فیلم را در جشنواره سینما حقیقت سال ۹۵ دیدم، همان شب قرار گفت وگو را با امید عبدالهی بنا نهادم چون به نظر می رسید که در این پروژه، اطلاعات زیادی درباره «سهراب شهید ثالث» به دست آورده که بستر را برای مرور دوباره آثار وی فراهم می نماید. درباره شهیدثالث ساعتها می توان حرف زد و کتابها و مقالات بسیار نوشت چون فیلمساز مهم و تأثیرگذاری در تاریخ سینمای ایران به محسوب می شود. آنچه که در ادامه خواهید خواند، گپ و گفتی ست بین من (امید رنجبر) از سرزمین هنر و «امید عبدالهی» درباره مستند «سفر سهراب».

امید رنجبر: زندگی سینمایی سهراب شهیدثالث به دو دوره تقسیم می شود. یکی دوره ۴۸ تا ۵۲ در ایران و دیگری دوران مهاجرت در آلمان، که شما در سفر سهراب به دوران سینمایی ایران شهیدثالث یعنی دو فیلم «یک اتفاق ساده» و «طبیعت بی جان» پرداختی. آیا این مسئله به خاطر وجود داشتن ویدیوهای آرشیوی و فیلم ها و اسنادی  ست که برای شما قابل دسترس تر بوده، یا اساساً استراتژی خودتان این گونه بوده؟

امید عبدالهی: امیدوارم شما از آن دست منتقدانی نباشید که پرداختن به یکی از این دو دوران زندگی و فعالیت شهیدثالث را نقص بنیادی برای فیلم می دانند.

 قطعاً نه. چون شما به عنوان مؤلف اثر حق انتخاب در چیدمان اطلاعات سناریو را دارید. و اتفاقاً اگر تمام کلیات زندگی شهیدثالث را بیان می کردی شاید نگاه مؤلف و فرم مورد نظر خودت را در فیلمت از دست می دادی.

امید عبدالهی: در جشنواره سینما حقیقت و فجر بعضی از مستندسازان و منتقدین که فیلم را دیدند تمرکز این فیلم به دوران فیلمسازی شهیدثالث در ایران را از موضع نقصان تحلیل کردند. مضاف بر اینکه می گفتند چرا مقطع آلمان و زندگی شخصی اش و مثلاً علاقه وافرش به آنتوان چخوف در این فیلم حذف شده. در حالیکه شما به عنوان یک تئوریسین سینما بهتر می دانی که یک مستند پرتره قرار نیست اطلاعات بیوگرافی مثل ویکی پدیا به مخاطب ارائه کند.

مستند پرتره از صفر تا صد و تمام جوانب زندگی شخصیت محوری را مورد کنکاش قرار نمی دهد. به عنوان مثال «کریس مارکر» که تعدادی مستند پرتره فوق العاده مثل «یک روز از زندگی «آندری آرسنویچ» درباره «تارکوفسکی» ساخته یا یک پرتره درباره «کوروساوا» یا در فیلم «آخرین بلشویک» به جنبه هایی از دوران فیلمسازی «آیزنشتاین» می پردازد. در طول پروسه ای که می خواستم سفر سهراب را بسازم آثار «کریس مارکر» و بعضی از پرتره سازان مطرح را زیاد می دیدم.

همین «یک روز از زندگی آندری آرسنویچ» را بیش از ده بار دیدم. چون هدفم این بود طراحی بافت بصری، فرم و شیوه نگاه یک مستندساز درباره فیلمساز مشهوری مانند تارکوفسکی را کشف کنم. و اینکه مارکر چگونه جرأت کرده برود سراغ تارکوفسکی. اینجاست که می فهمیم مارکر به صورت خیلی جزئی تنها یک روز از زندگی تارکوفسکی را به تصویر کشیده. یک بازه زمانی کوتاه از زندگی این شخصیت برایش اهمیت داشته و قرار نبوده تمام دورانهای وی را زیر ذره بین قرار دهد.

به همین دلیل در جواب آن دوستانی که از این منظر بر «سفر سهراب» خرده می گیرند توصیه می کنم آثار شاخص سینمای مستند پرتره را بیشتر ببینند. این را هم بگویم تا قبل از این فیلم، مستند جدی ای از «شهیدثالث» ساخته نشده و شاید همین فیلم، مستندسازان دیگری را ترغیب کند تا به دوران آلمان شهیدثالث بپردازند، چون زندگی و سینمای او شایستگی این را دارد که فیلم ها و مستندهای زیادی درباره اش ساخته شود.

مثلاً می توان از منظر حضور زن در زندگی و آثارش مستندی ساخت. اینکه چرا او زن و زندگی را در ایران رها می کند و به آلمان پناه می برد، که طبیعتاً این بخش از زندگی اش را من در فیلم حذف کرده ام. بنابراین با مراجعه به سؤال شما چند دلیل می توان عنوان کرد:

• یکی اینکه من ایرانی ام و آثار ایرانی شهیدثالث برایم مهمتر بوده. چون به نوعی بنیان و اساس سینمای نوین ایران را شکل می دهند، در کنار کیمیاوی، شیردل، سینایی، تقوایی و اصلانی.

• دوم اینکه اگر بخواهم در مستند پرتره به زندگی یک آدم بپردازم طبیعتاً به سراغ آن بخشی می روم که پتانسیل دراماتیک بیشتری دارد. مقطعی از زندگی آن شخص که خنثی است به درد کسی نمی خورد.پرتلاطم ترین مقطع زمانی زندگی شهیدثالث بازمی گردد به سالهای ۴۸ تا ۵۳. چون او در این چند سال تلاش می کند خودش را به عنوان فیلمساز ثابت کند. می جنگد، به بن بست می خورد، خسته می شود، غصه می خورد، ولی دوباره بلند می شود. راه پله ارگانهای فرهنگی را بالا و پایین می کند تا به نتیجه مطلوبش دست یابد. خب این بار دراماتیک دارد.همین چالشی که امروزه من و خیلی از دوستان فیلمسازم در این مملکت بارها در حال تجربه کردن اش هستیم.

• • سومین دلیل هم این است که من به کدام نوع اطلاعات و اسناد از شهیدثالث می توانم دسترسی بیشتر داشته باشم. فکر کردم ایران باید گزینه بهتری باشد تا آلمان. چون بسیاری از همکاران و دوستان و اقوام وی در ایران زیست می کنند.من در صورتی می توانم به دوران فیلمسازی شهیدثالث در آلمان روی بیاورم که امکان سفر به برلین برایم فراهم شود تا پژوهشم را در آنجا شروع کنم و با آدمهای مرتبط با او گفت و گو کنم که این هم سختی های خاص خودش را دارد و هم پر هزینه است. اما در ایران افرادی چون آیدین آغداشلو، امید روحانی، حمیدرضا صدر و نظام کیایی و سایر کسانی که ارتباطی با شهیدثالث داشتند، می توانستند به من کمک کنند تا اطلاعاتم در مورد ایشان را تکمیل کنم.

• چهارمین دلیل هم برمی گردد به سناریو، ساختار و فرم فیلم. چون معتقدم ساختار و فرم هست که نگاه من مولف را در اثر آشکار می کند. من آدم به شدت فرم گرایی هستم. محتواها و وضعیتهای نمایشی در طول تاریخ بارها و بارها گفته شده اند اما این فرم است که می تواند تفاوت و تنوع ایجاد کند. من از آنچه که در اختیار داشتم متوجه شدم با دوره ای مانند یک سفرنامه مواجه هستیم. شخصیت فیلم از یک دری وارد می شود پا به یک دنیای پر تلاطم و پر از فراز و فرود می گذارد و از دری دیگر از این دنیا خارج می شود. دقیقاً همانند سفر اسطوره قهرمان در ساختار سینمای کلاسیک. حالا این سفر از لحظه ایست که سهراب در جوانی به ایران بازمی گردد و می خواهد وارد دنیای پر تنش فیلمسازی شود تا لحظه ای که می بیند ایران دیگر برایش جای زندگی نیست.

من به این جمله اعتقاد دارم که در قاب تصویر، یک برگ درخت بدون اذن کارگردان نباید از روی زمین بیفتد. هر چیزی که در فیلم «سفر سهراب» می بینید بر اساس همان ساختار و فرمی است که برای فیلم طراحی کردم.

 حدس می زدم که شما قبل از مونتاژ، برای فیلمت ساختاری را طراحی کرده ای. مثل ساختار کلاسیک در مقدمه ابتدا فضا و زمان و شخصیت و سوژه را برای تماشاگر مشخص می کنی و بعد می پردازی به مسئله شخصیتت که او به دنبال چه چیزی است. او در چه گره ای گیر کرده و چگونه از این گره نجات خواهد یافت. در آغاز با لانگ شات لوکیشن های آشنای دو فیلم «یک اتفاق ساده» و «طبیعت بیجان» به تماشاگری که این دو فیلم را دیده کد می دهی. و سپس کات می زنی به نماهایی از موزه سینما. به جوایز و دستاوردهای سینمای ایران در این ۵۰ سال اخیر اشاره می کنی و با این پرسش که راهیابی آثار هنری سینمای ایران به فستیوالهای مطرح جهانی از کجا سرچشمه گرفته، و تازه اینجاست که شخصیت محوری فیلم را معرفی می کنی.

امید عبدالهی: دقیقاً. من همان ابتدای فیلم با صدای راوی از مرگ سهراب حرف می زنم. صدای راوی (آقای مهدی احمدی) می گوید: تو ۲۰ سال پیش مرده ای. مثل فیلم «شاید شیطان» روبر برسون که ابتدا خبر مرگ قهرمان فیلم را می دهد و بعد چگونگی فرایند مرگ او را به تصویر می کشد. یا «مسافران» بیضا