نوبل اروپایی یا جهانی ، جایزه ای ادبی یا سیاسی
حسین شاکری
آکادمی نوبل پس از وقفهای یک ساله در سال ۲۰۱۸ به دلیل رسوایی اخلاقی همسر یکی از اعضای خود در بخش ادبیات، بالاخره امسال دو تن را برای دریافت این جایزه جهانی و مهم ادبی معرفی کرد؛ «اولگا توکارچوک» نویسنده و فعال اجتماعی لهستانی به عنوان برنده سال گذشته میلادی و «پیتر هاندکه»، نویسنده و نمایشنامهنویس اتریشی. هرچند انتخاب امسال آکادمی همچون دورههای پیشین حرف و حدیثهایی را دربر داشت.
نخستین واکنشها به این انتخاب – پس از معرفی «باب دیلن»، ترانهسرا و خواننده آمریکایی و بحث بر سر اینکه آیا ترانه غیرمکتوب و یا حتی شعر را نیز باید جزو ادبیات بهشمار آورد و یا فقط رمان و نمایشنامه در این حوزه میگنجد – شعار مسئولین برای پرهیز از «مردانه» و «اروپایی» کردن نوبل بود؛ مسئولین آکادمی به دفعات گفته بودند که برای ارتقاء سطح کیفی جایزه نوبل ادبیات لازم است تا نگاهی گستردهتر به این حوزه داشته و به نویسندگانی از دیگر قارهها و کشورهای غیراروپایی نیز نگاه کرد.
اگرچه انتخابهای چند سال اخیر آکادمی از عمل به دو شعار حکایت دارد اما انتخاب دو نویسنده اروپایی برای سالهای ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ این شبهه را در میان فعالان ادبی پیش آورده است که آیا آکامی نوبل از شعارهای خود پا پس کشیده است؟
این در حالی است که گمانهزنیهای پیش از اعلام برندگان، اسامی نویسندگانی چون «مارگارت اتوود» کانادایی، «ماریز کنده» گوادلوپی، «هاروکی موراکامی» ژاپنی و «دان دلیلو» نویسنده رمانهای معترضانه آمریکایی نشان میداد که شانس بیشتری داشته باشند؛ و حتی «میلان کوندرا» اروپایی نیز با وجود کمکاریهای چند سال اخیر خود از جمله احتمالات بودن در میان فهرست برنگان به شمار میرفت؛ اگرچه نام او هر سال هم چون موراکامی در میان نویسندگانی با احتمال بالای دریافت جایزه نوبل به چشم میخورد.
بگذریم از اینکه در ایران برخی همچنان امیدوار به انتخاب نویسندگانی چون محمود دولتآبادی، رضا براهنی و … بوده و هستند.
دومین واکنش به انتخاب پیتر هاندکه بود. این نویسنده آلمانیزبان اتریشی گرچه به دلیل به دلیل نوشتن رمانهای مینیمالیستی پستمدرن و نیز نمایشنامههایی چون «کاسپار»، «توهین به تماشاچی» و «ترس دروازهبان» و نیز فیلمنامه «بهشت بر فراز برلین» (به کارگردانی «ویم وندرس» که در ایران به این نام معروف است و از فیلمهای ماندگار تاریخ سینما) شهرت جهانی دارد، به دلیل گفتوگوهای جنجالی خود علیه جنبشهای ضدفاشیستی و شرکت در مراسم تشییع جنازه «اسلوبودان میلوشویچ» رییس جمهور پیشین یوگوسلاوی سابق و صربستان، متهم به جنایات جنگی در جنگ بالکان و تجلیل از او در سال ۲۰۰۶ میلادی همیشه در شبهه فاشیست بودن را با خود به دنبال داشته است تا جایی که حتی در سال ۲۰۱۲ اهدای جایزه ادبی «ایبسن» در اسلو پایتخت نروژ اعتراضات بسیاری درپی داشت؛ همین امر موجب شده است تا برخی فعالان ادبی و حتی سیاسی این انتخاب را زیر سئوال برده و آکادمی نوبل را به سیاسیکاری و کنار گذاشتن تفکر مطرح نکردن نویسندگان هوادار فاشیسم متهم کردهاند.
با این وجود با نگاهی اجمالی به برندگان پیشین نوبل ادبیات میتوان دریافت که در میان آنان کسانی هستند که فعالیتها و تفکرات سیاسی داشتهاند؛ در سال ۲۰۱۹ «اسوتلانا آلکسیویچ» نویسنده روستبار گرایشات ضد سیاستهای ولادیمیر پوتین، رییسجمهور روسیه داشت و «مو یان» برنده نوبل ادبیات سال ۲۰۱۲ نیز به دلیل مخالفت با حکومت کمونیستی چین معروف بود.
گرایشات شدید چپگرایانه و ضد کلیسایی «داریو فو» نمایشنامهنویس ایتالیایی برنده سال ۱۹۹۷ نیز معروف خاص و عام بود، نوع تفکر «نجیب محفوظ» نیز به طور آشکار همه جا گفته میشد، «گابریل گارسیا مارکز» نیز از جمله نویسندگانی بود که فعالیتهای سیاسی خود را هیچگاه کتمان نکرد؛ همچنین با خوانش آثار هاندکه بهویژه «کاسپار»، «توهین به تماشاچی» و «بهشت بر فراز برلین» میتوان این گمان را برداشت کرد که بهرغم آنچه در عمل انجام داده و بهنوعی ناخوشایند بوده، نگاه او به جهان و انسان فراتر از حدومرزهای ترسیم شده سیاسی و ایدئولوژیکی است. چه این که در هیچ یک از آثار او نگاهی فاشیستی تبلیغ نشده و بیشتر معطوف به انسان معاصر و جهانی که او را تسخیر کرده و هدایت میکند و فعالیتهای او نه در دفاع از فاشیسم بلکه در اعتراض به رویکرد آموزههای غرب است تا جایی که در سال ۲۰۱۴، هاندکه اکادمی نوبل را متهم به قدیسسازی دروغین کرده که برای برنده آن تنها شش صفحه خبر و گزارش مطبوعاتی و تضمین فروش دیگر آثار آنان را به ارمغان میآورد. بنابراین شاید بتوان گفت نوبل ادبیات بیشتر به آثار خلق شده و نگرش نویسنده در آثار نظر دارد تا فعالیتهای ظاهری و نوع گرایشات خالقان آنها.
آکادمی نوبل سوئد در دفاع از انتخاب هاندکه در بیانیهای گفته است که این انتخاب به دلیل خلق «آثاری موثر که با نبوغ زبانی به کاوش در حواشی و مرزها و ریزهکاریهای تجربه انسانی» به این نویسنده ۷۶ ساله اهدا شده است.
اما نکته دیگر نوبل امسال معرفی برنده سال گذشته همزمان با «پیتر هاندکه» بود تا جایی که نام «اولگا توکارچوک» نویسنده لهستانی در میان هیاهوی جنجال انتخاب هاندکه گم شد. این نویسنده ۵۷ ساله که در سال ۲۰۱۸ جایزه ادبی «منبوکر» را از آن خود کرده بود از داستاننویسان پیشرو نسل خود به شمار میرود. آکادمی نوبل گفته است که «تورکارچوک» به دلیل «تخیل روایی همراه با شوری جامع که از عبور از مرزها به عنوان نوعی از زندگی نشان دارد» مورد تقدیر قرار گرفته است؛ از این نویسنده مجموعه «داستانهای با اجازه» با ترجمه اسداله امرایی در ایران منتشر شده است.
* بخشهایی از این متن از گاردین و بیبیسی گرفته شده است.