ربنای شجریان مصداق پیچیده کردن یک موضوع ساده

در پی نامه وزیر ارشاد به رئیس رسانه ملی و در خواست پخش”ربنا”؛ جواد لاریجانی روز گذشته در نامه  ای به وزیر ارشاد پخش ربنای شجریان را خلاف شرع و آن را یک مشکل سیاسی توصیف کرده است.این نوشته نگاهی دارد به این ماجرا

مسأله ما ، پخش یا عدم پخش ربنای شجریان نیست، مسأله استعداد شگرف مسؤلان برای به وجود آوردن مشکل از هر موضوعی است که اصلا مسأله نیست تا چه رسد به مشکل. ربنا یک قطعه مذهبی است که متن آن  با استفاده از برخی آیات الهی تهیه شده است که با کلمه ربنا آغاز می شود.

ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا وهب لنا من لدنک رحمه انک انت الوهاب. (آل عمران آیه ۸)

..ربنا آمنا فاغفرلنا و ارحمنا و انت خیرالراحمین.(سوره مؤمنون آیه ۱۰۹)

…رینا آتنا من لدنک رحمه و هیئ لنا من امرنا رشدا ( سوره کهف آیه ۱۰)

ربنا افرغ علینا صبرا و ثبت اقدامنا و انصرنا علی القوم الکافرین(سوره بقره آیه ۲۵۰)

خواننده این مناجات محمدرضا شجریان،این قطعه مناجات را  در یکی از استودیوهای رادیویی در حال تمرین خوانده است که شخص خوش ذوقی آن را ضبط کرده و همان اجرا را در صداوسیما پخش می کند که با استقبال مردم موحد ایران مواجه می شود. این قطعه آوازی در دستگاه سه گاه خوانده شده و از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۸۸ در ماه مبارک رمضان از شبکه های مختلف رادیویی وتلویزیونی پخش می شده است.  در طول ۳۰ سال پخش این مناجات در ماه مبارک رمضان، هر ایرانی روزه دار و یا غیر روزه دار در زمان افطار منتظر شنیدن این قطعه آوازی بوده و شنیدن آن یک نوستالژی مذهبی در ایران به وجود آورده است با این وجود امسال برای هشتمین سال متوالی ربنا از صداوسیما پخش نمی شود.

ماجرا خیلی ساده آغاز شد در سال ۱۳۸۸ و پس از وقایع سیاسی بعداز انتخابات ریاست جمهوری ،خواننده این اثر که از کاندیدایی به جز رئیس جمهور وقت حمایت کرده بود در نامه ای از صداوسیما می خواهد دیگر از هیچکدام از آثار موسیقایی وی در برنامه های رادیویی و تلویزیونی استفاده ننمایند. او در این نامه ربنا را از شمول درخواستش جدا می کند و آن را اثری به احترام ماه مبارک رمضان و ادای دین به مردم نیک سرشت ایران می نامد.

مدیران وقت صداوسیما هم در جلسه ای به اتفاق تصمیم می گیرند صدای شجریان را به طور کامل از رسانه ملی حذف کنند و در این حذف هیچ تفاوتی بین ربنا و مناجات با دیگر آثار او قائل نشوند ؛پس از آن تاکنون ربنای شجریان از رسانه ملی شنیده نشده است.

این کل ماجراست. ماجرائی که می توانست در حد یک موضوع مطرح شود اما مسأله نشود ولی اگر مسأله شد حل شود اما نه تنها در حد موضوع باقی نماند بلکه به مسأله ای تبدیل شد که حل نشد و اکنون بنا به گفته جواد لاریجانی به یک مشکل سیاسی و یک خلاف شرعی تبدیل شده است و اتفاقا این مسأله ای است که باید مورد بررسی قرار گیرد.

مسأله این است که مدیریت فرهنگی چگونه می تواند از تبدیل یک موضوع ساده به یک مسأله پیچیده و بعد از آن به یک مشکل سیاسی جلوگیری نماید؟ دراین زمینه ذکر نکات زیر لازم است:

۱- مدیران فرهنگی باید با روحیات هنرمندان و اهالی فرهنگ و ادب آشنا باشند. طبع لطیف و روح ظریف هنرمند بیشتر از سایر افراد متأثر از رخدادهای محیطی می شود و در تصمیم گیری آنها احساسات بیشتری نسبت به دیگران به خرج می رود . از این رو انتظار منطقی این بود که مدیران ارشد رسانه ملی در سال ۸۸  وتلاطم فتنه انگیز آن روز، با درک موقعیت روحی و ظرافت طبع هنرمندی همچون استاد شجریان به درخواست ایشان با دیدی فرهنگی نگاه می کردند و با موافقت با درخواست وی در آن مقطع ، پخش ربنا را از دایره تحریم خودساخته ی آثار دیگر ایشان جدا می کردند. به گمان من مهندس ضرغامی آن روز شدیدا انقلابی عمل کرد نه مدبرانه و فرهنگی، و اکنون هنوز تبعات آن تصمیم گریبانگیر صداوسیماست.

۲- استاد شجریان درسال ۱۳۷۴ هم درنامه ای به علی لاریجانی رئیس وقت سازمان صداوسیما تقاضای مشابهی نوشته و دعاوی حقوقی نسبت به مالکیت مادی و معنوی آثارش با صداوسیما مطرح کرده بود بنابراین نامه سال ۸۸ وی چیز بی سابقه ای نبود اما با توجه به شرایط محیطی آن زمان با وجود آنکه لحن این نامه تندتر بود، به وضوح ربنا از دایره این درخواست مستثنی شده بود. یعنی هنرمند حساس با همه ی دلگیری از اوضاع سیاسی اجتماعی عصر خود،  حساب ربنا و مناجات رمضان را از همه مسائل سیاسی جدا کرده بود . دراینجا مدیریت فرهنگی ایجاب می کرد رسانه ملی هم رفتاری عقلائی از خود نشان دهد و حساب تلاوت هنرمندانه و بی نظیر این  آیات الهی را از مسائل سیاسی جدا کند؛ ولی ظاهرا مدیران تصمیم ساز آن زمان نیز تابع احساس عمل کردند، حتی احساسی تر از هنرمند حساس ومعترض و جواب های را باهوی دادند.

۳- حذف ربنا از برنامه های رسانه ملی از همان ابتدا فقط گروههای تند روی سیاسی را ارضا کرد و مردم کوچه و بازار هنوز منتظر شنیدن ربنا در هنگام افطار بودند. موج خرید کاست یا cd ربنا در آن سال و دانلود آن از سایتهایی نظیر آپارات در سالهای اخیر نشان می دهد که این اقدام صداوسیما نتوانست مانع توجه مردم به این مناجات شود. کافی است آمار بازدیدهای کلیپ ربنا در همین ۳ روز اول ماه رمضان ۹۶ در کانالهای تلگرامی یا گروههای واتس آپی را نگاه کنیم تا بدانیم این اقدام رسانه ملی نه تنها به انزوای هنرمند نیانجامید بلکه باعث شکاف میان نسل پویای امروز با صداوسیما شده است.

۴- ربنا از لحاظ محتوائی هیچ ارتباطی با هیچ جریان سیاسی نداشته و ندارد و حتی خواننده آن ، حساب این اثر را با سایر آثار خود در نامه مشهورش که منبعث از شرایط سیاسی و اجتماعی آن زمان نوشته است جدا کرده است .با وجود این  اگر اقدام مدیران صداوسیما در سال ۱۳۸۸ را مبتنی بر اقتضای زمان دانسته و آن را موجه هم فرض کنیم، با فاصله گرفتن از زمان فتنه ۸۸ ، رسانه ملی می توانست لااقل در سه مقطع زمانی خاص به حل مدبرانه موضوع اقدام کند ونگذارد این مسأله آنقدر کش بیاید که به یک معضل سیاسی و مذهبی تبدیل شود. این سه مقطع عبارتند از :

اول ، رمضان سال ۱۳۹۴ که محمد سرافراز اولین رمضان صداوسیما را رهبری می کرد. مدیریت فرهنگی ایجاب می کرد وی با پخش ربنا نشان دهد این موضوع در صداوسیما حل شده و بی سروصدا اسباب رضایت مخاطبان را فراهم می آورد.

دوم  رمضان سال ۱۳۹۵ که علی عسکری جانشین سرافراز شد و همان فرصت ۹۴ دوباره تکرار شد و زمان برای تغییر رویکرد صداوسیما در زمینه پخش ربنا به دست آمد اما رسانه ملی ترجیح داد این بار هم همان تصمیم سال ۸۸ اجرا شود.

سوم همین رمضان ۱۳۹۶، صداو سیما می توانست در پاسخ به درخواست وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برای پخش ربنا، خیلی ساده در شامگاه اولین روز این ماه مبارک ربنا را پخش کند اما این کار رانکرد و  هرسه بار بر تصمیم سال ۸۸  خویش باقی ماند و ثابت کرد تغییر مدیریت در صداوسیما نمی تواند تغییری در نگرش سیاسی حاکم بر فرهنگ ایجاد کند .

نکته اینجاست که عدم اهتمام مدیران فرهنگی کلان کشور به حل این موضوع ساده باعث شد یک چهره نه چندان مطرح سیاسی به عنوان یکی از اعضای شورای نظارت بر صداوسیما با نامه خود همه زمینه های حل مسأله را پاک کند و با یک اظهار نظر غیر کارشناسی موضوع را از یک مسأله ساده به یک مشکل سیاسی و یک چالش دینی بکشاند. وی در نامه خود چنین نوشته است:

…از آنجا که موضوع دفاع از ایشان [شجریان] یک مناقشه سیاسی شده است، لذا در تلاوت مذکور توجه به آیت تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و این امر خلاف موازین شرعی تلاوت است؛ لذا خواهشمند است که سایر قطعات آوازی آن هنرمند را مطرح فرمائید که اتفاقا دارای ساختار موسیقیایی مهمتری هم هستند. حتما می‌دانید که تحت‌الشعاع قرار گرفتن توجه به آیات باهرات نسبت به مقارنات آنقدر مهم بوده که برخی از فقهای بزرگ تلاوت ملحون را مورد شبهه قرار داده‌اند.

اکنون صداوسیما اگر بخواهد باز می تواند مسأله را حل کند چرا که این مقام با فرار به جلو راه را بر تصمیم گیری منطقی تنگ تر کرده است. درست است که صداوسیما فرصتهای حل این مسأله را یکی پس از دیگری از دست داده است اما باز یک مدیر خبره و دلسوز فرهنگی می تواند و باید پا پیش بگذارد و تهدید به وحود آمده از ناحیه فرد یادشده را هم به فرصت تبدیل کند چرا که اگر این موضوع هم به موقع بررسی نشود و به استدلات وی پاسخ داده نشود راه برای حذف بسیاری از تلاوتها و اذانهای مشهور و  به استناد به مقارنات مختلف می تواند از صداوسیما باز  شود مثلا کل تلاوتهای اساتید مصری یاابتهال هایی مانند حب الحسین  به دلیل ملحون بودن و مقارناتی که شبهه نزدیکی بعضی از شیوخ الازهر را به وهابیت و داعش مطرح می سازد از دایره تلاوتهای قابل پخش حذف می شود چرا که بنابه همان نظر غیرتخصصی، بسیاری از آنها خلاف موازین شرعی محسوب می شود . این شبهه افکنی ها و مقارنه یابی ها اگر ادامه یابد استمرار همان بی تدبیری است که مسأله ربنا را به یک مشکل سیاسی و معضل فقهی تبدیل کرده است.