خسرو شکیبایی :مهمان بی دعوت جشنواره ی فیلم فجر

خسرو شکیبایی مهمان بی دعوت ۳۴امین جشنواره ی فیلم فجر

نویسنده: سید رضا چهره نگار

در بدو این جستار نه مقدمه ای از تاریخ به ذهنم میرسد و نه تمایل دارم از مظلومیت هنر بگویم.

اینروزها هروقت تلاش می کنیم مقدمه ای بنویسیم و قبل از راهیابی به موضوع اصلیِ کلام، نفسی تازه کنیم، این خطر تهدیدمان می کند که شعاری از دهانمان بیرون بیاید و ناخواسته حکمی صادر کنیم. حقیر هم این روزها دلم میان باقی اعضا و جوارحم ، گویی ثقل بیشتری دارد و وصله ی ناجور مینمایاند. پس همین اول از غایت پوستر میگویم.

بهتر میدانم این نقد را از مطالعات اولیه و سخن از قابلیت ها آغاز کنم:

پوستر، غایت ها و کد هایی دارد که مفهوم آنرا تعریف می کند. گرچه این تعریف، میتواند موضوع پایان نامه یا تحقیقی سترگ باشد، اما برخی از محور ها و کدها را بر حسب اولویت مطرح می کنم:

جلب توجه مخاطب:

مهم ترین غایت یک پوستر، در لوای ماهیت رسانه ای آن خود را عرضه می کند. ماهیتی که باید در میان انبوه کاغذها و تراکت های تبلیغاتی و صداهایی که ازدحامی سرسام آور را ایجاد می کنند، بتواند چند کلام با مخاطبی نامعلوم هم سخن شود. مخاطبی که میتواند پزشک یا مهندسی خسته باشد، یا میتواند جوانی زود به پیری نشسته و طلبکار باشد که جلوی پوسترها می ایستد و از انعکاس شیشه ی جلوی پوستر، چروک های پیشانی اش را میشمارد.

اکنون که سخن از جشنواره ی فجر به عنوان جشنواره ای معتبر و بین المللی است، پوستر این جشنواره باید برای هر قشری سخنی برای گفتن داشته باشد. برای هر سلیقه ای و هر پنداری.. برای هر که سلیقه ای نزدیک به عموم دارد و هر بار نامی از سینما میشود برای فلان بازیگر فقید، خدابیامرزی میفرستد؛ یا او که ارزش و احترامی برای محبوب ترین ستاره ی سینما هم قائل نمیشود؛ بله.. او نیز حق دارد حس کند قلب جشنواره ی هر ساله ی فجر برایش می تپد.

در تاریخ اسلام نقل شده که برای قتل پیامبر اسلام (ص)چهل مرد از چهل قبیله هم پیاله شدند، که محکومی بوجود نیاید. اما محکوم، محکوم است..حتی اگر کمیتی به ابعاد چهل قبیله داشته باشد. از یک نگاه مثال مع الفارغی است. اما اینکه پوستری برای جامع شدن و اینکه یاد فیلم خاصی را تداعی نکند، تعداد فیلم ها را به اعدادی بیش از یک فیلم برساند، نمی تواند خود را جامع نشان دهد؛ و این غایت، دور نیست که هر بیننده ای را به یاد یک فیلم بیندازد.

در دفاعیه ای خواندم  که پوستر های خارجی را مثال زده بودند. بله؛ آنها نیز از چهره ی هنرمندان برای طراحی پوستر استفاده کرده اند. باید اشاره کنم که عملکرد طراحان خارجی، لزوما وحی منزل نیست؛ اما این توجیه برای آن کاربرد وجود دارد: استفاده ی تمثیلی یا در ابعاد وسیع تر: نمادین.

برخی هنرمندان (و در این مورد، بازیگران سینما) مأمنی فراتر از ذائقه ها یافته اند، و جنبه ی نمادین دارند. قصد قیاس فنی ندارم؛ زمان گاهی تأثیری شگرف بر جایگاه اشخاص در اصناف مختلف می نهد. در مواردی از این دست که در پوستر های خارجی دیدم، توجیهاتی فراتر از توجیه مطرح شده در رابطه با جشنواره ی فجر مشاهده کردم؛ که قابل بررسی و تحلیل هستند.

از تمثیل گفتم؛ اضافه می کنم که معمولا طراحان پوستر برای ایجاز در سخن گفتن با مخاطب، از تمثیل استفاده های نابی می کنند. کدهای بسیار ریزی که به لحاظ نشانه شناختی قابل تحلیل اند. آنچه طراحی پوستر را بر حسب اهمیتِ اطلاع رسانی و اعتبار جشنواره، مقوله ای حساس و معنادار مینمایاند.

پوسترهایی که علاوه بر موضوع اطلاع رسانی، از کیفیت و هویت موضوع، و تأثیرات شرایط موجود اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بر موضوع حرف های بسیار دارند. این است که پوستر ها به لحاظ نشانه شناختی می توانند منابعی ارزشمند به شمار آیند. آنچه در پوستر سی و چهارمین جشنواره ی فیلم فجر به هیچ وجه وجود ندارد. زنده یاد خسرو شکیبایی، هنرمند و بازیگری ارزشمند در سینمای ایران بود که غنای سینمای ایران تا حدود بسیاری وامدار هنرآفرینی های اوست. اما چه ارتباطی بین او و سی و چهارمین دوره ی جشنواره ی فیلم فجر وجود دارد؟ مثلا تصمیم مسئولین برای تقدیر از او و دیگر هیچ؟!

ظن حقیر این است که موارد مطرح شده در تحلیل شخصیت او به عنوان شخصیتی بی طرف صرفا توجیه  انتخاب او برای پوستر است؛ و هیچ یک از دلایل مطرح شده به مخاطبی که در مقابل پوستر ایستاده است منتقل نمیشود.

اگر پوسترهای طراحی شده در ادوار مختلف جشنواره را کنار هم بچینیم و آنرا در مقابل منتقدی که سابقا پوسترها را مشاهده نکرده قرار دهیم، با حذف تاریخ ها و اعداد از روی پوستر، باید هر پوستر بیانگر دوره ی زمانی خود باشد. اگر نبود، این پوستر در رده ی آثار حرفه ای قرار نمیگیرد. لذا حقیر بر این باورم که پوستر ۳۴امین دوره ی جشنواره ی فیلم فجر، به عنوان نخستین کد، اشاره به اولین جشنواره ی بدون زنده یاد خسرو شکیبایی دارد. لذا این مهم انحراف برداشت ایجاد می کند و بجا نیست.

بارها به پوستر جشنواره نگاه کردم و سعی کردم مناسبات یا نشانه هایی را از بطن پوستر بیرون بیاورم. اما عنصری که هویتی از اقلیم خود دارا باشد را نیافتم.

مدتی پیش حقیر، یکی از رسانه های استانی را مورد انتقاد قرار دادم که اگر تکیه بر بومی سازی برنامه هاتان دارید، به موارد عمیق تری بپردازید. بله.. تلاش می کنیم. بومی کنیم. اما چگونه؟ برای بومی سازی سریعا از خوردنی های آن اقلیم می گوییم. لباس مردم استان را توصیف می کنیم و نمایش می دهیم که هویتی والاتر را تعبیه کرده باشیم. مثلا تا به استان فارس اشاره داریم، از آب لیمو و نارنج شیرازی دم می زنیم و احتمالا فالوده ی شیرازی و چند نوع آش محلی را هم ضمیمه می کنیم. ضمنا نام محله ها هم هست. آنگاه به همه ی مردم می گوییم مهمان نواز و خون گرم و شهید پرور. نه.. نمی شود. هویت می تواند در طبقاتی بالاتر قرار گیرد. ( می توانید هرم مازلو را تصور کنید) مردم اقلیم من هویت خاص خود را دارند. ویژگی هایی که آنها را از باقی اقلیم ها متمایز می کند. اگر جشنواره ای ملی به میان آمده است، این نیاز در مخاطب ایجاد میشود که از میان فرم ها ملیت خود را بیرون بکشد. ملیتی که او را با خود روبرو کند.

البته مراد بنده سوق یافتن به دیدگاهی ایده آل نیست؛ و قصد خرده گیری سخت گیرانه ندارم؛ اما هنرمند میتواند برای این مهم راهی پیدا کند؛ او متخصص حل گره هاست، و غیرقابل بیان ها را بیان مند کرده است. پس او میتواند.

جایگاه تعریف شده برای زنده یاد خسرو شکیبایی در پوسترِ یاد شده، توقعات را به سوی کنکاش در ژست و جزییات لباس و چهره ی او می برد. کنکاشی که عایدی ندارد، و آسیبی برای هنر است. آسیبی از جنس صندوق های خالی، که روی آنها درج شده است: بگرد و مرا بیاب.

درباره ی زمینه ی پوستر، حرف های زیادی هست که جایشان در کلاس های آموزشی و کتاب های تئوری هنر است، و جایی در این جستار ندارند. اما نیاز به گفتن است که هر بستر و فضایی برای هنرمند حکم ارزشمند ترین عایدی دارد. آنچه باید مورد بهترین و بهینه ترین استفاده قرار گیرد. گاهی خالی گذاشتن یک فضا توسط هنرمند، حکم بخشش او را دارد. تواضع و دهشی که به مخاطب منتقل میشود؛ و ناگفته ای است که سخن ها دارد. اما گاهی فضا، جایگاهِ مهمانِ بی دعوتی پیدا می کند که خود را به زور به میزبان (یعنی هنرمند) تحمیل کرده است، و باید به گونه ای پر شود. آنچه در این پوستر اتفاق افتاده است. البته بنده پاسخی برای این مسأله ندارم که خودم در این قالب، با فضای پشت سر زنده یاد چه می کردم. اما ترجیح می دهم مسأله را از نو حل میکردم؛ یا از اول برخورد با فضای زمینه را در طراحی ام لحاظ میکردم. لذا در نهایت عرض بنده این است که بافت زمینه را به دلایل فوق الذکر مناسب نمیدانم.

برای اثبات اینکه سخت گیرانه سخن نگفته ام، پیشنهاد می دهم که موارد ذکر شده را در طرح پوسترهای خارجی کنترل کنید. قطعا با نگاهی نشانه شناسانه، کدها و سخنهای بیشتری هم خواهید یافت. بله؛ در فلان دوره ی جشنواره بناست از فلان هنرمند تجلیل شود. طراح پوستر هم در این مورد از چهره ی هنرمند استفاده می کند. اما کل این قصه (به معنی سناریو) در طراحی پوستر مشهود است. گاهی در جشنواره های خارجی برای تجلیل از هنرمند، دلیل تاریخی وجود دارد و این مهم در طراحی پوستر، خود را نشان میدهد؛ و چهره ی هنرمند در پوستر، سر جای معین خود قرار میگیرد: جایگاه تجلیل؛ و دلیل تجلیل هم در صورتِ وجود، خود را جلوه گر می کند. به هر حال غیر از تجلیل از فردی خاص، این جشنواره غایت دیگری هم دارد. رخدادهایی جز تقدیر از فردی خاص بناست در جشنواره ی مذکور اتفاق بیفتند که جایگاهی در پوستر یاد شده نداشته اند.

یکی از دیدگاه های گرافیک که وارد معماری شده را با مثال شرح میدهم:

نمای یک ساختمان، دارای عناصر متعددی است. پنجره ها از این دسته به شمار می آیند. پنجره هایی که در بدو امر حفره هایی به نظر میرسند که خود را به نمای ساختمان تحمیل کرده اند. یک معمار در طراحی نما این وظیفه را بر گرده ی خود میبیند که وجود پنجره ها را توجیه و تعریف کند. او از حرکت فرم هایی در نما استفاده می کند و شکل گیری پنجره ها را در تلاقی ها و برخورد فرم ها توجیه می کند. یعنی هر پنجره محصول برخورد فرم هاست که توسط آنها ایجاد میشود و حضوری معنادار دارد. در غیر این صورت جایگاهی تحمیلی در پوستر خواهد داشت.

با این مثال سعی دارم اهمیت چیدمان و جایگاه عناصر را در شکل گیری قاب توجیه کنم. همچنین لازم به ذکر است که موضوع سینما خود قابلیت وجود قابی مهم و معنی دار را با جایگاهی ویژه در این پوستر ایجاد می کند.

برای نقد پوستر از دیدگاه حرفه ای، باز میتوان از روشی مشابهِ روش های موجود در نقد نوی امریکا استفاده کرد:

اینکه فردی که شخصیتِ روی پوستر را نمیشناسد را در معرض پوستر قرار دهیم، و از او بپرسیم: ” به نظر تو این پوستر به چه موضوعی اشاره دارد؟”

گمان بنده این است که وی پاسخی برای سئوال فوق نخواهد داشت؛ و این مهم، دلیل دیگری بر فقدان کدهاست. کدهایی که حتی موضوع را نیز، درنظر نگرفته اند. اگر در پاسخ، کسی بگوید که خسرو شکیبایی را همه ی ایران میشناسند، باز هم این مهم، دلیل کافی برای حرفه ای بودن یک پوستر نخواهد بود.

اکنون که نگاه نشانه شناختی را در این نقد غالب دیدم، بنا دارم برخی کدهای برداشت شده (با دیدگاهی شخصی) از پوستر ۳۴امین جشنواره ی فیلم فجر، بازگو کنم:

اول: عدم وجود عنصر انتزاعی و دیدگاه شخصی در پوستر: این جشنواره برای دیدگاه های شخصی و نگاه های انتزاعی و ایده های خلاق ارزشی قائل نخواهد بود.

دوم: استفاده از زمینه ی بافت دار، که طرح را شبیه اولین نمونه های طراحی زمینه می اندازد: این جشنواره گامی به عقب است، و تکنیک های قدیمی در آن اولویت دارند.

سوم: شخصیت محوری پوستر بدون ارائه ی کدی از رخدادی دیگر: در این جشنواره، چهره های مطرح اولویت دارند. این جشنواره، تابع اصل و ضابطه نیست. بلکه روابط و خاطرات در آن حکم می کند.

چهارم: عدم تناسب و حل شدن زنده یاد خسرو شکیبایی در پوستر(هر اثر هنری را میتوان در مرحله ای درام دانست. هر اثری قصه ی خود را دارد. لذا برای پوستر یاد شده میتوان گفت):زنده یاد خسرو شکیبایی، گذشت و رفت. او در زمان حیات خود تناسبی با دیدگاه های همزمان و فضای کارش نداشت. او بر اندیشه های خود پافشاری کرد و ایستاده رفت. منِ طراح او را دوست دارم و سعی می کنم او را خوش تیپ و زیبا نشان دهم. حتی اگر چهره ی او مرا به یاد هنرپیشه های هندی بیندازد.

 

و در پایان، بر این اندیشه تأکید می کنم که مقوله ی طراحی پوستر، امری چند بعدی است و نیازمند دانش و نگاهی جامعه شناختی، نشانه شناختی و ایده مند است. لذا در طراحی پوستر یاد شده، با مقوله ی طراحی پوستر، ساده انگارانه برخورد شده است.

حقیر همچنان امیدوارم که در سال های آتی از ایده های نو و خلاقیت جوانان و هنرمندان گم نام کشورمان استفاده ی بیشتری شود، تا جایگاهی برای غنای هرچه بیشتر هنر کشورمان ایجاد شود.

ممکن است شما دوست داشته باشید
ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

− 2 = 3