استراتژی تقلید یا تقلید بدون برنامه ریزی؟

استراتژی تقلید یا تقلید بدون برنامه ریزی؟ !

علیرضا دباغ

این پرسش مهمترین نکته ای است که با دیدن برنامه های نوروزی رسانه ملی در نوروز ۱۳۹۵ ذهن این بنده را به خود مشغول کرده است.

درکشورما علی رغم شعارهای فراوانی که درباره فرهنگ واهمیت آن داده می شود اقدام عملی وهماهنگ تحت یک استراتژی مشخص وجودندارد. به عنوان مثال شورای فرهنگ عمومی نهادی است که کمترین نمود را در برنامه ریزی فرهنگی دارد ،یا اگر هم دارد کمترین رابطه میان این برنامه ریزی ها و نهادها و دستگاههای مجری امورفرهنگی در عمل به چشم می خورد.
شاید از این حیث بتوانیم صداوسیما را هم جزئی از این حلقه معیوب برنامه ریزی کلان فرهنگی کشور به حساب آوریم اما واقعیت امر این است که داستان پرغصه فرهنگ در کشور ما در آئینه رسانه ملی بازتاب بزرگتری می یابد.علت این امر را می توان در دو دلیل عمده جستجو کرد:

اول ، انحصاری بودن پخش امواج رادیوئی وتلویزیونی درایران : فقدان راهکار قانونی برای ایجاد رادیو تلویزیون خصوصی درکشور، صداوسیما را به عنوان تنها مرجع رسمی جهت پخش برنامه های رادیوئی وتلویزیونی ایران ، به جایگاه رفیعی رسانده است . صداوسیما به استناد این قوانین از امتیاز ویژه ای برخورداراست که آن را در عرصه پخش برنامه های رادیوئی وتلویزیونی در کشور بی رقیب ساخته است. وهمین امر سبب می شود این رسانه بی رقیب نقش مهمی در فرهنگ عمومی کشور ایفا نماید وبه نوعی موقعیت منحصر به فردنسبت به سایر نهادهای درگیر مسأله فرهنگ دست یابد.
دوم، عدم نظارت مؤثر بر فعالیتهای این سازمان: گرچه در اصل ۱۷۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ،قانونگذاران شورائی تحت عنوان شورای نظارت بر سازمان صداوسیما رامتولی نظارت برفعالیتهای این سازمان کرده اند، اما در عمل اعضای این شورا که نمایندگانی از قوای سه گانه هستند بیش از هرچیز مدافع منافع قوه ای هستند که به نمایندگی از آن در شورا حضور یافته اند نه مدعیان رسمی فرهنگ ایرانی اسلامی. به همین دلیل است که اکثر مواضع اعضای این شورا درجهت تأمین مطالبات قوائی نظیر قوه مقننه ،قضائیه واجرائیه از صداوسیماست و این سازمان هم در برابر این شورا موضع محتاطانه وتدافعی همراه با نوعی احترام دیپلماتیک دارد؛بدون آنکه خود را دربرابر آن پاسخگو بداند.

این دودلیل عمده باعث شده است که رسانه ملی از امتیاز بسیار بزرگی برای حضور درعرصه فرهنگی کشور برخوردار باشد اینکه تا چه حد از این امتیاز به نفع فرهنگ ایرانی- اسلامی استفاده می شود مسأله دیگری است که باید به وسیله کارشناسان ومنتقدان حوزه فرهنگ وهنر مورد بررسی و مطالعه جدی قرار گیرد.
تنها رقیب جدی این رسانه ،ماهواره ها وفضای مجازی هستند.امروز کمتر خانواده ای را می توان یافت که از آسیبهای فرهنگی متأثر از گسترش رسانه های نوین درامان مانده باشند .ماهواره ها وفضای مجازی گسترش فوق العاده ای در میان نسل امروز یافته اند و مسؤلان نیز با افراط وتفریط راههای منطقی مواجهه با این سپهر رسانه ای را مسدود کرده اند.گاهی با حربه زور،دیشهای ماهواره ها را از بام خانه های مردم به زمین پرت کرده اند وگاهی نیز خونسردانه ریسک های استفاده از شبکه های مجازی را بدون استفاده ازمزایای آن تحمل کرده اند.اما مسأله صداوسیما چیز دیگری است . اگر نیروی انتظامی برای اجرای قانون اقدام به جمع آوری دیشهای ماهواره می کند یا نهاد قانونی دیگری حکم به فیلترینگ وبسایتها یا شبکه های اجتماعی می دهد، مسؤلیت صداوسیما سنگین تر می شود. آنها راههای ارتباطات فرهنگی نامشروع را برابر قوانین موجود مسدود می کنند ،اما صداوسیما بایدبرای گسترش راههای ارتباطی مشروع درجهت نشر فرهنگ ایرانی اسلامی برنامه ریز وتلاش کند.این کارنیازمند داشتن استراتژی دقیقی است که فقدان آن در برنامه های نوروزی رسانه ملی در بهار ۱۳۹۵ به خوبی احساس می شود.

رادیو که تکلیف مشخصی دارد .این رسانه در سالهای اخیر مسیر خاصی را درنظر گرفته است که نقد آن در شرایط فعلی مانند کوبیدن آب درهاون است و به احترام پیشینه تابناک آن ،بهترآن است که تا استقرار وضعیتی پایدار در این رسانه اصیل ومردمی سکوت اختیار کرد؛ اما درباره تلویزیون که ظاهرا برای مدیران این سازمان اهمیت مضاعفی نسبت به رادیو دارد، گفتنی های زیادی مطرح است.
سریالهای نوروزی امسال به اندازه سریالهای سالهای قبل نتوانستند در میان خانواده های ایرانی جایگاهی کسب نمایند. درسالهای گذشته بدون تحقیق علمی هم می توانستیم شور واشتیاق مردم برای دیدن مجموعه هایی مانند کلاه قرمزی،یا مردهزارچهره ویا پایتخت را در گفت وشنودهای عامه در دیدوبازدیدهای نوروزی مشاهده کنیم یا بشنویم اما امسال خبری از این شور واشتیاقها نبود .البته مراکز تحقیقاتی کار خود را انجام خواهند داد و باید منتظر اعلام نتایج نظرسنجیهای آنها ماند.
عدم برنامه ریز دقیق برای پخش سریال نوروزی شبکه اول، به عنوان شبکه ملی سیمای جمهوری اسلامی ایران ضربه بزرگی به حیثیت برنامه ریزی دراین شبکه وارد نمودکه شاید با تغییرات مدیریتی ماههای اخیر این شبکه بی ارتباط نباشد.
درحالی که برای اولین بار اخبار سراسری سیما درساعت ۲۱ روزهای پایانی اسفند ماه ۹۴ با بازیگر و عوامل سریال فروشگاه بزرگ(دودکش۲) به عنوان سریال نوروزی این شبکه مصاحبه ساختارشکنانه ای انجام داد ، حذف این سریال از جدول پخش این شبکه و ایگزینی سریال «بیمار استاندارد»محصول مرکز جدید التأسیس مرکز گسترش فیلمنامه نویسی ،در روز اول فروردین پرسشهای گوناگونی را مطرح کرد و وجود ناهماهنگیهائی در تلویزیون را به نمایش گذاشت،که فقدان برنامه ریزی در بستن کنداکتور مناسبت مهمی چون نوروز را نشان می دهد.

برنامه های سال تحویل اما بایک پدیده جدید روبرو بود وآن توسل جستن سیما به مجریانی بود که در طول سال ۹۴ توبیخ یا ممنوع التصویر شده بودند! تقریبا همه مجریان انتخابی شبکه ها در سال تحویل، لااقل یک بار نامشان دربخش خبری ۲۰:۳۰ رسانه ملی به عنوان خاطیانی اعلام شد که به وسیله رئیس رسانه ملی یا معاون ایشان درسیما توبیخ شده بودند. از مجریان برنامه های اجتماعی یا مذهبی گرفته،تا برنامه های کودک ونوجوان!گرچه توبیخ به عنوان یکی از ابزارهای مدیریتی در مواقعی اجتناب ناپذیر است اما اعلام آن در بخشهای خبری رسانه ملی به عنوان یک پدیده درسال ۱۳۹۴ یک امر معمول اداری را به عرصه قضاوت افکارعمومی کشاند واظهار نظرهای گوناگونی را به همراه داشت.در حالی که مجریان قدیمی وجدید دیگری هم بودند که بتوانند برنامه های سال تحویل را به زیبائی اجرا نمایند ،اما شاید حضورپر رنگ مجریان توبیخ شده رسانه ملی در برنامه های تحویل سال نشان دهنده نوعی عقب گرد از تصمیمات آنی و توبیخهای اینچنینی باشد که در طلیعه سال نو با آن مواجه شدیم .

اما آخرین ومهمترین نکته ای که درباره برنامه های نوروز۹۵ سیما باید گفت و به مقدمه این بحث مربوط می شود،درباره برنامه های تقلیدی شبکه های مختلف تلویزیون در ایام نوروزاست.هرچند شبکه ۳ سیما چندی پیش با کپی برداری از یک سریال آمریکائی((modern family در سریال «هفت سنگ» در سال ۱۳۹۳ اینگونه برنامه سازی را کلید زد، اما شبکه های دیگر در نوروز۹۵ نشان دادند بی تمایل نیستند این راه را ادامه دهند.شبکه نسیم به برنامه« شب کوک» که تقلید آشکاری از برنامه «آکادمی گوگوش» بود اکتفا نکرد وبا بودجه ای که گفته می شود بالغ بر ۵ میلیاردتومان است برای برنامه ۲۶ قسمتی « دورهمی» راه را برای کپی برداری از برنامه های شبکه های مختلف ماهواره ای هموارتر کرد.

شاید این محتوا را نیز دوست داشته باشید

دراین باره ذکر چند نکته لازم است:

۱-اصل تقلید در برنامه سازی گرچه پیش ازاین هم سابقه داشته است اما اگر به عنوان یک استراتژی در رسانه ملی مطرح شود بیم آن می رود که ثأثیرات نامطلوب فرهنگی در جامعه را به همراه داشته باشد.تأثیراتی که حتی در کوتاه مدت هم قابل مشاهده خواهد بود.اولین اثرات آن دربین هنرمندان ،دلزدگی هنرمندان خلاقی است که با فکر وهنر ایرانی از راهیابی به بازار رقابت ناعادلانه با برنامه سازانی که با دسترسی به امکانات و رانتهای رسانه ای آماده سوارشدن بر اسب زین کرده ای هستند که کورس رقابت را به مدد عدم رعایت ضوابط کپی رایت درایران به سرعت طی می کنند. این درحالی است که هنرمندان خلاق اما بی بهره از رانتهای شبکه ای قادر به رقابت با این سوار کاران فرصت طلب نیستند.

۲- برنامه هائی که مورد تقلید واقع شده اند برنامه های مشهوری هستند که به راحتی قابل دریافت درداخل کشور به وسیله دریافت مستقیم از ماهواره یا دانلود از فضای مجازی و یا شبکه های اجتماعی اپلیکیشنهای تلفن همراه هستند، و بنا به یک قاعده کلی تمایل به اصل موضوع بیش از جنس تقلبی آن است. بنابراین بسیاری از مخاطبان داخلی به طور ناخود آگاه تمایل بیشتری خواهندیافت تا اصل برنامه ها راببینند تا کپی داخلی آن، که البته به مراتب ضعیف تر از نسخه اصلی هستند.بدین ترتیب صداوسیما ناخواسته به گرایش بیشتر مخاطبان به برنامه اصلی کمک می کند. چیزی که در کپی کاری سطحی بخشهای مختلف خبری سیما از برنامه هائی مانند «اطاق خبر» شبکه من وتو یا «شصت دقیقه» bbc نیز تجربه شده است.

۳-با توجه به مقدمه گفته شده ، اقدامات سلبی قانونگذاران ومجریان قانون در برخورد با ماهواره و اینترنت دست صداوسیما را برای ورود به عرصه کم رقیب در ارتباطات با مخاطبان داخلی باز می گذارد این فرصت نباید با اتخاذ استراتژی غلط و راهبردهای اجرائی اشتباه مانند حمایت از برنامه سازان کپی کار به یک تهدید فرهنگی تبدیل شود که اگر چنین شود همین معدود هنرمندان خلاق وخوشفکرکه به طور رسمی یا برنامه ای با صداوسیما همکاری می کنند نیز از عرصه برنامه سازی حذف شده یا خودشان این صحنه را ترک خواهندکرد.این شبیه همان بلائی است که دراقتصاد با واردات جنسهای بی کیفیت یا تقلبی خارجی برسر تولیدکنندگان کوچک داخلی در صنایعی نظیر پوشاک آمد یا کیف وکفش آمده است.

۴-تأثیر مخرب معنوی این سیاست علاوه بر هنرمندان ایده پرداز رسانه ملی و مخاطبان تلویزیون،دامن فرهنگ وهنر ایرانی ،اسلامی را نیز خواهد گرفت.به عنوان مثال در برنامه های گفته شده اصل بر موسیقی پاپ بوده است نه موسیقی سنتی ایران.درست همانطورکه «آکادمی گوگوش» یا «استیج» رفتار کرده اند.این درحالی است که فرهنگ موسیقائی مورد نظر این شبکه ها برای مخاطب جوان ترویج همین نوع موسیقی است. با این وصف چرا تهیه کننده ومجری برنامه کپی کار «شب کوک» نیز دقیقا جا پای آن برنامه میگذارند وتلاش می کنند با تکیه بر موسیقی پاپ تعلق جوانان به این نوع از موسیقثی را بیشتر کنند؟

اسف انگیز اینجاست که سازندگان این برنامه به جای استفاده از ظرفیت فرهنگ ایرانی وحجب وحیای اسلامی حاکم بر مخاطبان برنامه ،صدای هیاهوی زنانی را به صورت افکتیو در هنگام اجرای ترانه ها بر روی تصاویر قرار داده اند که حضوری در استودیو ندارند یا لااقل نمایش داده نمی شوند. این نوع هیاهوها با شأن رسانه اسلامی سازگاری دارد یا مروج فرهنگی است که در شبکه های سکولار سازنده نسخه اورجینال ارائه می شود؟

۵-شبکه هائی که ما ساخت برنامه های آنها را تقلید می کنیم از ظرفیتهائی بهره می برند که در دسترسشان است .این ظرفیت دربرابر ظرفیتهای داخلی ما به مراتب ضعیف تر است اما برای آن برنامه ریزی می کنند این در حالی است که صداوسیما می تواند با حمایت از هنرمندان خلاق خود که دربین کارکنان آموزش دیده وتحصیلکرده دانشگاه خود به راحتی قابل دستیابی هستند، ظرفیتهای فرهنگی ایران اسلامی را دستمایه برنامه هائی قرار دهد که نه تنها از لحاظ محتوائی بلکه حتی از نظر تکنیکی هم قابلیت رقابت با برنامه های دیگر شبکه ها را دارد. به عنوان مثال ما باید خیلی زودتر از شبکه های فارسی زبان غربی از ظرفیت شهروند خبرنگاری استفاده می کردیم اما صبرکردیم تا بعداز تجربه موفق شبکه های ماهواره ای از استفاده از این ظرفیت ،از ایشان تقلید کنیم.
به عنوان یک کارشناس رسانه وبرنامه ریز فرهنگی معتقدم این شبکه ها از ظرفیت موسیقی سنتی ایران بی خبرنیستند اما دستشان از خوانندگان موسیقی سنتی کوتاه است والا مطمئنا برنامه های جذابی درباره موسیقی سنتی می ساختند که از استیج نیز پر مخاطب تر شود؛ کمااینکه رشحه ای ازآن را در دعوت از خواننده مشهور سریال معمای شاه  می توان یافت.این مصداقی است از تمایل وآمادگی سازندگان برنامه های شبکه های مزبور برای استفاده از ظرفیت مغفول مانده موسیقی سنتی به وسیله برنامه ریزان فرهنگی ما . بااین پیش بینی،به نظر می رسد لازم است تکلیف رسانه ملی با اسطوره های موسیقی سنتی ایرانی ،خوانندگان ،آهنگسازان،نوازندگان وحتی سازها وآلات موسیقی خود هرچه زودتر روشن شود واین معما حل شود.

۶- متأسفانه استراتژی تقلید، راه را برای برنامه سازانی هموار کرده است که دسترسی راحت تری به منابع تصمیم ساز رسانه ملی دارند. نیروهائی که به راحتی حاضرند فرهنگ مورد نظر شبکه هائی که خود صداوسیما آنها رامبتذل می نامد به صورت بومی سازی به خورد ملتشان دهند،چگونه از امکانات رسانه ملی بهره مند می شوند؟ کدام برنامه ریز فرهنگی چنین توصیه ای کرده است ؟ آیا کمبود بودجه دلیل موجهی است برای انجام کپی کاری طرحهای دیگران در حوزه فرهنگ وهنر؟اگر رقمهائی که برای برنامه های تقلیدی گفته می شود هزینه شده، حقیقت داشته باشد، پس مشکل برنامه ریزی برای این بودجه ها بسیار جدی تر است تا تأمین آن .

پاسخ به این پرسش که آیا این تقلید جزئی از استراتژی رسانه ملی است یا این برنامه های تقلیدی بدون برنامه ریزی قبلی ساخته شده اند، تغییری در اصل ماجرا ندارد؛ هرچند اگر بنا به ضرورت نیاز به تقلید احساس شود برنامه ریزی درباره آن ومطالعه در ابعاد مختلف موضوع بهتراز عدم برنامه ریزی دراین باره است. نکته آخرو از همه بدتر اینکه مدیران رسانه ملی به جای تبیین ابعاد مختلف و مخاطرات این تقلیدهای برنامه ریزی نشده در سیستمهای داخلی واطاقهای فکر درون سازمان ، در مطبوعات ورسانه ها به دفاع از برنامه‌های کپی برداری شده می پردازند. مصاحبه برخی از مدیران محترم رسانه ملی ودفاع تمام قد ایشان از برنامه هائی مانند «دورهمی»، این زنگ خطر را به صدا در می آورد که نکند خدای ناکرده کپی برداری به عنوان یک استراتژی در صدا وسیما در دستور کار قرار گرفته است!

بهتر آن است که نوروز ۹۵ ملاک قضاوت برای چشم انداز برنامه ریزی های فرهنگی رسانه ملی دراین سال قرارنگیرد و برای ارزیابی عملکرد رسانه ملی درچشم انداز ۱۴۰۴ ونشرالگوی ایرانی،اسلامی پیشرفت درعرصه های فرهنگی ،به افقهای روشنتری دراین زمینه امیدوار باشیم.

ممکن است شما دوست داشته باشید
3 نظرات
  1. آناهیتا برزویی.تهیه کننده ارشد رادیویی(بازنشسته) می گوید

    احسنت بر شما جناب دباغ……خلق را تقلیدشان بر باد داد…..ای دو صد لعنت بر این تقلید باد

  2. Alireza می گوید

    سلام ممنون از تحلیل شما،ولی اینکه نه شب کوک بلکه خیل زیادی از برنامه ها مثل مسابقه آشپزی و … دقیقاً کپی برداری شده از برنامه های خلاق شبکه های بیرون از ایران است که با این کار ثابت می شود صدا و سیما علاقمندی مردم را درک کرده که به این نتیجه رسیده یک کپی خوب بهتر از یک ایده بد است که مستلزم بها دادن به افراد متخصص و خلاق می باشد .

    1. علیرضا دباغ می گوید

      باسلام ازتوجهتان به این نوشته سپاسگزارم.نیاز مردم به سرگرمی و تفریح با ذات رسانه ای مانند تلویزیون سنخیت دارد . البته درهرحال ارزش کار اورجینال به مراتب بالاتر از کپی کاری است هرچند کپی خوبی تهیه شده باشد.اما نکته مهم اینجاست که سختی کار هنری در خلاقانه بودن آن است بنابراین اگرقراراست هزینه های سنگین برای کپی کاری انجام شود ،انگیزه برنامه سازان خلاق وهنرمندان داخلی چه می شود؟

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

49 + = 50