توجه به کتاب مناسب برای کودکان؛ درانتخاب محتوا، تصویرگری و نشر
توجه به کتاب مناسب برای کودکان؛ درانتخاب محتوا، تصویرگری و نشر
نقدی بر کتاب نبات خانومی نوشته ی ناصر یوسفی
آتی جان افشان
مدتی پیش پسرم کتابی از دوستی عزیز هدیه گرفت که بر حسب عادت بعد از مطمئن شدن از تطابق سن پسرم با گروه سنی “ب” کتاب را با کمال میل در اختیارش گذاشتم ، که البته به دلیل رنگ های شاد و تصویر مادربزرگی مهربان در روی جلد کتاب، و همچنین برش خاص کتاب، در نگاه اول بسیار مورد توجه پسرم قرار گرفت. اما در زمان خواندن داستان هنوز چند صفحه جلو نرفته بودیم که مجبور شدم داستان را با در نظر گرفتن تصاویر تغییر داده و تا انتها داستانی متفاوت بسازم، و کتاب را برای همیشه از دستش پنهان کنم.
علاوه بر مسؤلیت سنگین والدین برای انتخاب مناسب کتاب، و شناخت ویژگی های هر گروه سنی، باید به نقش ناشران در چاپ کتاب هم اشاره کرد. اهمیت دادن به کودک و رشد تحول و نیازهای او در هر رده سنی، وظیفه همه ما به عنوان بزرگتر است. وظیفه ایی که برای ساختن فرزندانی با درایت و هوشمند و آینده ساز باید بر دوش همه ما سنگینی کند.
گروه سنی “ب” دوره ابتدای دبستان است زمانی که کودک توانایی درک روابط علی و معلولی و مسایل منطقی ساده را دارد. کودک زبان را فرا گرفته و می تواند داستان های ساده در باره روابط بین انسانها و مفاهیم تربیتی را درک کند. از ویژگی های دیگر گروه سنی “ب” توانایی یادگیری و قدرت حافظه اوست که در نگارش و انتخاب کتاب می تواند مورد توجه قرار بگیرد.
انتقال مفاهیم از طریق تصاویر برای کودکان دلچسب تر و راحت تر است بنابراین بیان داستان یا افسانه ای با محتوای ترس و تصاویر اولیه زیبا و شاد برای کودکان به نوعی فریب آنهاست. اینکه دنبال مقصر در بین ناشر، مؤلف، مترجم یا روایتگر باشیم، دردی از احساس نامطلوبی که به کودک و والدین آنها وارد می شود، نمی کاهد هر چند هر کدام به نوبه خود مقصرند. اما، توجه والدین به خرید و خواندن داستان های مناسب هرسن بسیار مهم و کاربردی تر است. اشاره به ژانر داستان در ابتدا و مقدمه و یا پشت کتاب می تواند کمکی به خواننده یا شنونده داستان ها بکند و یاری گر والدین در انتخاب مناسب باشد.
کتاب”نبات خانومی” به روایت ناصر یوسفی و تصویر گری رویا بیژنی از جمله کتاب های ژانر وحشت است که برای گروه سنی “ب” (۷ تا ۹ سال)تهیه شده است. داستانی از افسانه های مازندرانی که برای گروه سنی نوجوانان جذاب و خواندنی به نظر می رسد. نشر پیدایش که سال های ناشر برگزییده ناشر کتاب نبات خانومی است.
نبات خانومی دختر باهوشی است که به اصرار از مادرش برای جمع کردن هیزم اجازه می گیرد و باکودکان روستا راهی جنگل می شود. آنها بعد از بازی در جنگل گم می شوند تا به کلبه ایی می رسند و پیرزنی با صورت گرد و چشمانی درشت و رنگ های لباس شاد با خوشحالی بچه ها را به خانه می برد و سعی می کند که آنها را بخواباند تا بتواند بخورد، با توجه به اینکه چشم برای بچهها در برقراری ارتباط بسیار مهم بوده و اعتماد در اولین بخوردهای اجتماعی د رکودکان از طریق چشم صورت می گیرد و همچنین ترس از خوابیدن را در ذهن بچه ها شعله ور می کند. اما نبات متوجه دم و شاخ او می شود و می فهمد که پیرزن با چهره مهربان دیو است و در صفحه بعدکودک پیرزنی با صورت بیضی و چشمان کشیده با شاخ ودم و ابروانی در هم کشیده می بیند و ازخودش می پرسد که آیا آدم های اطرافش هم ممکن است با تغییری تبدیل به دیو بشوند و چه مواقعی باید شاخ و دم و چشم های اطرافیانش را امتحان کند. و هر چه داستان پیش می رود پیرزن به شکل زشتتری نمود پیدا کرده و دندان های تیز وحشتناک و صورت نافرمی پیدا میکند و ضربه نهایی جایی به کودک وارد می شود که در انتهای داستان کودک این جمله را می شنود که ” دیو با شاخ و دم هنوز داره با آبکش از چشمه بر می داره تا بتوانه نبات خانوم و بقیه بچه ها را بخوره!” و به این ترتیب داستان کاملا به ژانر وحشت وفادار بوده و کودکان را از بازگشت دیو و خورده شدن توسط موجودات عجیب می ترساند و ترس رادر وی نهادینه می کند.
توجه به حس همذاتپنداری کودک با موضوع و شخصیت داستان و قرار دادن خود در جایی که در نهایت به وسیله دیو خورده می شود از جمله نکات پررنگ و تاثیر گذار و فراموش نشدنی کتاب است.
از جمله ضوابط و معیارهایی که برای کار کودکان در نظر گرفته می شود به لحاظ ظاهری توجه به قطع کتاب، حجم و کیفیت کاغذ مهم است، که به نظر برای انتشار این کتاب همین معیارها کافی بوده است. ادبیات کودکان نه ساختۀ کودکان که پرداختۀ بزرگسالان است و کودکان فقط نقش خواننده را بر عهده دارند. پس هر گونه ضعفی که در اینجا دیده شود محصول سستی و بی لطفی شاعران، نویسندگان و منتقدان بزرگسال است. قدر مسلم این است که چاپ و فروش کتاب در این وادی آسانتر و پرسودتر است و متأسفانه گویا ارگان و سازمانی هم بر کیفیت نشر آثار کودکان نظارت نمیکند.
“شورای کتاب کودک” کانون پرورش فکری کودکان و اداره ارضشاد که هر سطری که شمه ایی از خلاف معنوی از آن استنباط شود و برای بزرگسالان باشد را از زیر تیغ می گذراند، چه بسا محتوای کتاب کودکان خیلی اهمیتی برایش نداشته و حتی شاید با ترساندن کوکان با چنین شخصیت هایی بتوان کودکان به گوش تر و حرف شنو تری هم داشته باشیم.
گاهی برخی از کسانی که در کار تولید کتاب برای کودکان هستند، ضوابط این کار حرفه ایی و انسان ساز را نمیدانند. نویسندهای یا شاعری که درک درستی از دنیا، رویا و ویژگی های روانشناسی رشد کودکان نداشته و بدون آگاهی از شرایط شعر کودک، کلماتی ناهمگون را در قالب نظمی سست به عنوان شعر تحویل ناشر میدهد و یا داستانی را با کم کردن تعداد کلمات و ساده نویسی و بدون توجه به معانی به داستان کودک تبدیل می کند، باید از طریق ادارات مربوط مورد بازخواست قرار بگیرد و بالاخره ناشری که خواسته یا ناخواسته، غیر مسولانه وارد عرصۀ کتابسازی برای کودکان شده، چون چاپ کتاب در این حوزه را بیخطر و کم دردسر میبیند با جرأت و بیباکی خود را ناشر آثار کودکان و نوجوانان معرفی میکند و هر اثری را از هر مقوله با برچسب کتاب کودک روانۀ بازار میکند. شاعرو نویسنئه کودک باید در فن نوشتن یا سرودن ماهر باشد؛ضوابط و معیارهای ادبیات کودکان را بشناسد و آنها را در نوشتههای خود رعایت کنند. نوشتن برای کودکان، همچون پزشکی اطفال، امری تخصصی است و به آگاهی و تجربه نیاز دارد. در چاپ کتاب برای کودکان و نوجوانان باید نیازها و ظرفیتهای مخاطبان، در تمام مراحل تهیه و تولید کتاب در نظر گرفته شود. نباید انتظار داشته باشیم قصههای قدیمی دوران کودکی خودمان حتما برای کودک امروز جذاب باشد. هر چند برخی از این آثار بازنویسی شدهاند.
سفیدخوانی در بسیاری از کتاب ها دیده می شود و سفید خوانی این کتاب بسیار وهم انگیز همراه کودکان خواهد ماند بخصوص با توجه به تصاویر کتاب که مشخص نیست به چه دلیل در برخی صفحات از انسجام بصری خارج شده و تصاویر دچار کشیدگی شده!
در نگارش برای گروههای سنی الف،ب حجم مطالب هر صفحه باید کم باشد تا کودک خسته نشود. البته حجم دقیق و استاندارد شدهای برای هر صفحه وجود ندارد چون این میزان برای گروه سنی الف نیز در مقایسه با گروه سنی ب متفاوت است و تشخیص آن با توجه به نوع مطالب بر عهدۀ عوامل تولید کتاب است. کوتاه و بلند نوشتن سطرها و تغییر فرم پاراگرافبندی نیز در ایجاد تنوع و جلوگیری از خستگی کودک مؤثر است. که در کتاب نبات خانومی مورد بی مهری قرار گرفته است.
در بررسی محتوایی کتاب ، استفاده از واژگان و تعبیرات آسان و قابل فهم توصیه شده است. دانستنیهای پایه، تناسب موضوع با سن مخاطبان و استفاده از رنگهای گرم و شاد در تصاویر کتاب از دیگر الزامات ادبیات کودکان است. کودک و نوجوان در هر مرحله از رشد به لحاظ جسمی و روانی قابلیتهای متفاوتی دارد. نگارنده باید نسبت به تحولات هر دوره معرفت شایستهای داشته باشند تا ضمن برآورده ساختن نیازهای کودک، از برخورد او با مسایل و موضوعاتی که برایش مناسب نیست جلوگیری کنند.
نقد کتاب نبات خانومی