شاهنامه و بازی های استراتژیک قدرت

به مناسبت 25 اردیبهشت روز گرامیداشت فردوسی

امروز ۲۵ اردیبهشت مصادف است با روز گرامیداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی به همین مناسبت نوشته ی ارزشمند شاهنامه و بازی های استراتژیک قدرت را از پژوهشگر ارجمند مهدی سلطانی گردفرامرزی * تقدیمتان می کنیم

شاهنامه متنی تبارشناسانه

شاهنامه را باید به عنوان یک متن تبارشناسانه خوانش کرد. در این اثر با نوعی بازی استراتژیک قدرت، نوعی بازی اثرگذاری- اثرپذیری در عرصه قدرتهای سیاسی و اجتماعی مواجه هستیم. بازی استراتژیکی که میان دو طبقه والاتبار شاهان و پهلوانان در عصر اسطوره ای ایران وجود دارد. دو طبقه ای که در کنار و البته گهگاه در نوعی کشمکش قدرت با یکدیگر ضامن بقای جامعه ایران هستند. در همه جای شاهنامه، ما شاهد برهمکنش این دو نیرو هستیم که البته برآیند این برهمکنش ها در نسبت با سرزمینی به نام «ایران» معنا پیدا می کند.

این دو نیرو، گاه در کنار هم برای اعتلای ایران عمل می کنند و گاه در کشاکش با هم، نیروهای درون سرزمین ایران را تحلیل می برند. جالب است که هیچکدام نیز بر دیگری تفوق استراتژیک نمی یابد. هر دو نیرو، همواره نیاز به هم را برای نجات ایران حس می کنند و در موارد زیادی نوعی اتحاد استراتژیک میان آنها وجود دارد. اما نوعی تضاد منافع، همواره هر دو نیرو و طبقه را از هم جدا می کند و البته راز بقای جامعه ایرانی در همین ستیز و جدایی نهفته است.

پرهیز فردوسی از تفوق استراتژیک نیروها بر یکدیگر

فردوسی هرگز نمی خواهد یکی از دو نیروی شاهان و پهلوانان بر دیگری تفوق استراتژیک بیابد و پیروز نهایی میدان نیرو باشد. مثال ها بر چنین ادعایی متعدد است. از نخستین سلسله پهلوانان شاهنامه، یعنی سام نریمان و زال سپیدمو تا رستم دستان، که قهرمان اصلی داستانهای شاهنامه است، تا طوس و گیو و گودرز و … همگی گاه در کنار شاهان به عنوان حافظان ایران عمل می کنند، و گاه با شاهان چپ می افتند و در کشمکش و رقابت قرار می گیرند.

در شاهنامه، شاهی آرمانی داریم به نام کیخسرو که همه پهلوانان دوستش دارند و برایش جانفشانی می کنند و شاهی بی خرد نیز داریم مثل کیکاووس که مدام مایه دردسر است و هر روز هوسی خام می پزد و ایران را گرفتار بلا می کند و پهلوانان باید که دست به دست هم دهند و گندکاری های او را جمع کنند و ایران را نجات دهند. در شاهنامه، هیچ گاه با حرکت انقلابی یک پهلوان علیه یک شاه مواجه نیستیم و هیچ گاه، یک پهلوان به خود اجازه نمی دهد که شاهی را بکشد و علیه اش انقلاب کند.

رابطه عجیب رستم و شاهان معاصر

شاید این محتوا را نیز دوست داشته باشید

در این میان عجیب است رابط رستم تهمتن و شاهان معاصرش. رستم از همان نوجوانی، درگیر رابطه قدرت با شاه بیخرد، کیکاووس، می شود و در اولین حضورها و قدرتنمایی هایش توفیق اجباری می یابد که از هفت خان بگذرد و کیکاووس و دیگر پهلوانان سپاه ایران را از اسارت شاه مازندران و دیو سپید نجات دهد و بدین ترتیب خود را به عنوان بزرگترین پهلوان ایران و اصلیترین شخصیت شاهنامه تثبیت کند.

فردوسی
شاهنامه فردوسی

بخش زیادی از شاهنامه شامل روایت داستانهای او و روابط استراتژیک اش با شاهان می شود. او گاه از هفت خان می گذرد تا شاه کیکاووس به عنوان نماد ایران را نجات دهد، گاه نجات بخش ایران در حمله های بزرگترین دشمنان ایران، یعنی تورانیان و شاه آنها، افراسیاب، می شود، او حتی ندانسته فرزندش سهراب را بخاطر ایران می کشد.

او در پیری در نوعی کشمکش با شاه گشتاسپ قدرت طلب، با اسفندیار شاهزاده رویین تن درگیر می شود و به کمک رهنمودهای سیمرغ بر او غلبه می کند. در شاهنامه او هیچگاه اسیر شاهان نمی شود. در نهایت نیز نه به دست هیچ شاهی، که به دست برادرش شغاد کشته می شود. بدین ترتیب، رستم نمادی می شود برای روایت نوعی بازی استراتژیک میان قدرتهای حاکم بر ایران در عصر و تاریخ اسطوره ای ایران.

داستان کاوه ، تنها انقلاب سیاسی شاهنامه

جالب است که در شاهنامه، ما فقط یکبار با مسئله «انقلاب سیاسی» مواجه هستیم و آن هم در عصر ضحاک ماردوش. و آن هم نه از جانب یک پهلوان، که از جانب یک فرد عامی یعنی «کاوه» و دارای شغل نه چندان پرمنزلت آهنگری. کاوه ستمدیده بر ضحاک می شورد و مردم عادی را علیه ضحاک شاه متحد می کند و سپس در پیوند استراتژیک با فریدون که از تبار جمشید جم است، بر ضحاک غلبه می یابد. طبق روایت فردوسی، فرزند کاوه، یعنی قارن، بعدها از پهلوانان به نام و سپهسالار شاه منوچهر و شاه نوذر می شود.

بازی قدرت

بدین ترتیب، در همه جای شاهنامه، با نوعی روابط استراتژیک قدرت و بازی اثرگذاری-اثرپذیری مواجه هستیم. بازی قدرت شاهان-پهلوانان که با حمله اعراب به ایران به هم می خورد و به نظر فردوسی در کشمکش سه نیروی ترک و عرب و ایرانی، نوع دیگری از بازی قدرت رقم می خورد که در برآیند نیروها، به زیان موجودیت سرزمین ایران عمل می کند. زیانی که البته در قالب بازی سخنها و گفتمانها بازنمایی می شود.
ز ایران و از ترک و از تازیان
نژادی پدید آید اندر میان
نه دهقان، نه ترک و نه تازی بود
سخن ها به کردار بازی بود


*  جامعه شناس و پژوهشگر هنر

ممکن است شما دوست داشته باشید
ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

5 + 3 =